مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
جنگل های هیرکانی یک زیست منطقه در زیست‌بوم جنگل‌های مختلطِ پهن‌برگِ حاشیهٔ جنوبی دریای مازندران و کناره شمالی البرز به مساحت ۵۵٬۰۰۰ کیلومتر مربع (۷٪ مساحت ایران) است که در کنارهٔ جنوبی و جنوب باختری دریاچه کاسپین در بخش‌هایی از ۵ استان شمالی ایران قرار گرفته و در دو کشورِ ایران و جمهوری آذربایجان است. متاسفانه در حالی این پوشش گیاهی ۵۵۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد که ۵۱% آن تاکنون منقرض شده و تنها از ۱۰.۳% آن حفاظت صورت می گیرد.
در حال حاضر جنگل‌های هیرکانی زیست بوم ۲۹۶ گونه پرنده و ۹۸ گونه پستاندار هستند. همچنین ۱۵۰ گیاه بومی درختی و بوته‌ای (مانند شمشاد و انجیلی) نیز در آن یافت می شوند. این جنگل از منطقه پارک ملی هیرکان جمهوری آذربایجان آغاز و تا استان خراسان شمالی در ایران امتداد دارد و در ایران، مورد حفاظت مشترک سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، سازمان حفاظت محیط زیست ایران و سازمان میراث فرهنگی است.
در ادامه با چندتا از بهترین گون های درختان جنگل های هیرکانی آشنا می شوید. همچنین برای کسب اطلاعات بیشتر مجموعه آموزشی جنگل شناسی و جنگل کاری را مشاهده کنید.
فهرست مطالب
درخت ون یا زبان گنجشک
ون یا زبان گنجشک گونه ای درختی است که در جنگل های هیرکانی و ارسباران انتشار دارد. پوست تنه خاکستری روشن و حاوی شیارهای طولی و عرضی فراوان است. این گونه دارای جوانه های زمستانی سیاه رنگ است و میوه آن از نوع فندقه بال دار یا سامار می باشد.
زمان رسیدن و جمع آوری میوه (بذر) : اواخر تابستان تا اوایل پاییز.
نحوه جمع آوری : جمع آوری بذر درختان ون تا موقعی که سبز هستند، به وسیله کارگران ماهر از روی درخت انجام می شود.
نحوه پاک کردن بذر : بذرها پس از جمع آوری باید خیلی سریع و پیش از کاهش رطوبت بوجاری شوند.
نگهداری و انبارداری : باید ابتدا بذرها خشک شده، سپس در کیسه های کنفی و یا پارچه ای در انبار دارای تهویه و خنک با دمای ۲ تا ۷ درجه سانتی گراد نگهداری شوند.
زمان کاشت : اوایل پاییز
نکته مهم: بذرها لازم است تا پیش از کاشت به صورتی نگهداری شوند که رطوبت آنها از بین نرود. خشک شدن بذرها باعث خواهد شد تا بذرها در بهار دوم بعد از کاشت سبز کنند.
تیمار جوانه زنی
بذرها باید بلافاصله پس از رسیدن در شرایطی که هنوز رنگ آنها سبز است از درخت مادری چیده شده و خیلی زود پیش از خشک شدن در بسترهای خنک و مرطوب کشت شوند. بذرهای کاشته شده در بهار سبز شده و در صورت مناسب بودن و حاصل خیزی خاک بستر کاشت و مراقبت کافی، نهال های تولید شده در زمستان آماده انتقال به عرصه خواهند بود. بذرهایی که انبار می شوند برای کاشت لازم است تحت تیمار استراتیفیکاسیون سرد و مرطوب قرار گیرند.
نکته مهم: در صورت عدم بارندگی مناسب فصلی و خشکی بستر کاشت، لازم است سطح خزانه به طور مرتب به نحوی آبیاری شود کـه همواره بذرها رطوبت داشته باشند.
تولید نهال و نگهداری در نهالستان
زمین خزانه به صورت بسترهای کرت برجسته به ارتفاع حداقل ۲۰ سانتی متر و عرض ۱۲۵ سانتی متر که فاصله بین بسترها ۴۰ سانتی متر باشد بسته شوند (در ازای کرت ها به شیب زمین نهالستان بستگی دارد و می تواند بین ۱۵ تا ۵۰ متر باشد. هرچه طول آن بیشتر باشد، کندن نهال ها با دستگاه نهال کن راحت تر انجام خواهد شد).
سطح بستر کرت ها با تخته تسطیح شوند. با استفاده از تخته و یا غلتک شیارزن، ۵ شیار موازی به فاصله ۲۵ سانتی متر و عمق ۳ سانتی متر در سطح آن در راستای درازای کرت ایجاد شود.
بذرهای تهیه شده پیش از کاشت با استفاده از قارچ کش بنومیل یا زینب ضدعفونی شده و با فاصله ۳ سانتی متر در داخل شیار قرار داده شوند. روی بذرها به ضخامت ۳-۲ سانتی متر با مخلوطی از خاک برگ و ماسه (با نسبت مساوی) پوشانده شوند.
زمان انتقال نهال ها به زمین اصلی آبان (برای مناطق جلگه) و اسفند (برای مناطق مرتفع و دارای یخبندان زمستانی) است.
کاشت نهال ون / زبان گنجشک
کاشت نهال های یک ساله در عرصه جنگل کاری در اسفندماه، پیش از آغاز رشد بهاره انجام می شود. نظر به اینکه نهال ها ریشه لخت هستند، لازم است پیش از باز شدن جوانه ها به عرصه جنگل کاری منتقل و کاشته شوند تا شانس موفقیت آنها افزایش یابد.
هرس ریشه های ضخیم و شکسته و همچنین ریشه های بسیار بلند در زمان کاشت بر موفقیت جنگل کاری می افزاید. در هنگام کاشت نهال های ون در زمین اصلی به ویژه در اراضی جنگلی که امکان رقابت با گونه های علفی و مهاجم را در پی دارد سعی شود از نهال های سالم، قوی و بلند استفاده شود.
کاشت مستقیم بذر : تاکنون از این روش برای جنگل کاری پلت استفاده نشده است، اما در شرایط طبیعی در جنگل های هیرکانی این روش توسط طبیعت به عنوان «زادآوری طبیعی» در حفره های خالی و فضاهای باز دیده شده است.
درخت افرا پلت
افرا پلت گونه ای از جنس افرا است که در سرتاسر جنگل های هیرکانی از جلگه تا ارتفاعات انتشار دارد. در بین درختان جنس افرا این گونه بیش ترین پراکنش را در جنگل های هیرکانی دارد و به عنوان یکی از مهم ترین گونه های پیشاهنگ جنگل های هیرکانی محسوب می شود. پلت به صورت تک درخت همراه با درختان راش و بلند مازو در جوامع جنگلی اوج (کلیماکس) نیز انتشار دارد.
زمان رسیدن و جمع آوری میوه (بذر) : اواخر شهریور
نحوه جمع آوری : اواخر شهریور بهترین زمان برای جمع آوری بذرهای بال دار از درخت مادری است. این عمل به صورت فیزیکی و بالا رفتن از درخت انجام می شود.
نحوه پاک کردن بذر : بذرها پس از جمع آوری باید باله گیری و بوجاری شوند. سپس، آنها را در سایه و هوای آزاد قرار داده تا خشک شوند.
ماندگاری بذر : یک سال
نگهداری و انبارداری : بذرها در کیسه های کنفی و یا پارچه ای در انبار دارای تهویه و خنک با دمای ۲ تا ۷ درجه سانتیگراد نگهداری شوند.
زمان کاشت بذر : نیمه دوم آبان
درصد جوانه زنی : ۳۰ تا ۱۰۰ درصد
تعداد بذر در هر کیلوگرم : ۱۰/۰۰۰
تیمار جوانه زنی : نیاز به تیمار خاصی نیست، اما چنانچه بذرها برای ۲۰ روز تحت تیمار سرمادهی مرطوب قرار بگیرند، درصد جوانه زنی آنها افزایش می یابد.
کاشت بذر در پاییز : خیساندن در آب سرد توصیه می شود. بذرها را پیش از کاشت در نیمه دوم آبان بــه مدت ۴۸ ساعت در آب جاری خیسانده تا ضمن جذب آب مواد بازدارنده از روی بذر شسته شود. در مدت زمان خیساندن بذر لازم است هر ۶ ساعت یکبار آب آن عوض شود.
تولید نهال و نگهداری در نهالستان
زمین خزانه به صورت بسترهای کرت برجسته به ارتفاع حداقل ۲۰ سانتی متر و عرض ۱۲۵ سانتی متر که فاصله بین بسترها ۴۰ سانتی متر باشد بسته شوند (درازای کرت ها به شیب زمین نهالستان بستگی دارد و می تواند بین ۱۵ تا ۵۰ متر باشد هرچه طول آن بیش تر باشد، کندن نهال ها با دستگاه نهال کن راحت تر انجام خواهد شد).
سطح بستر کرت ها با تخته تسطیح شوند. با استفاده از تخته و یا غلتک شیارزن، ۵ شیار موازی به فاصله ۲۵ سانتیمتر و عمق ۲ تا ۳ سانتیمتر در راستای درازای کرت در سطح آن ایجاد شود. بذرهای تهیه شده قبل از کاشت با استفاده از قارچ کش بنومیل ضدعفونی شده و با فاصله ۳ سانتی متر در داخل شیار قرار داده شوند.
روی بذرها به ضخامت ۲ تا ۳ سانتی متر با مخلوطی از خاک برگ و ماسه (با نسبت مساوی پوشانده شود. زمان انتقال نهال ها به زمین اصلی آبان (برای مناطق جلگه) و اسفند (برای مناطق مرتفع و دارای یخبندان زمستانی) است.
کاشت نهال
کاشت نهال های یکساله در عرصه جنگل کاری در اسفندماه، پیش از آغاز رشد بهاره انجام می شود. با توجه به اینکه نهال ها ریشه لخت هستند، لازم است پیش از باز شدن جوانه ها به عرصه جنگل کاری منتقل و کاشته شوند تا شانس موفقیت آنها افزایش یابد.
هرس ریشه های ضخیم و شکسته و همچنین ریشه های بسیار بلند در زمان کاشت بر موفقیت جنگل کاری می افزاید.
کاشت مستقیم بذر
تاکنون از این روش برای جنگل کاری پلت استفاده نشده است، اما در شرایط طبیعی در جنگل های هیرکانی این روش توسط طبیعت به عنوان «زادآوری طبیعی » در حفره های خالی و فضاهای باز بسیار دیده شده است.
درخت گیلاس وحشی یا آلوکک
گیلاس وحشی یکی از درختان پهن برگ بومی و کمیاب جنگل های هیرکانی است که رشد سریعی داشته و برای احیای جنگل های مخروبه مناسب است. ویژگی های این گونه و رویشگاه های آن به شرح زیر است:
- به صورت تک درخت یا گروه های کوچک تا متوسط رشد می کند.
- نیمه نورپسند بوده، پراکنش وسیعی داشته و در سراسر جنگل های هیرکانی مشاهده می شود.
- ارتفاع آن به بیش از ۲۰ متر و قطر آن به بیش از ۵۰ سانتی متر نیز می رسد.
- معمولاً در مناطق کم شیب و گرم انتشار دارد.
- در خاک های با اسیدیته ۶ تا ۸ که زهکش مناسب داشته باشند و عمق مناسبی دارند، به خوبی رشد می کند.
زمان رسیدن و جمع آوری میوه / بذر : اواخر بهار (خرداد)
نحوه جمع آوری : چیدن مستقیم میوه از درختان بالغ، خوش فرم و بدون آلودگی به آفات و بیماری ها.
نحوه پاک کردن بذر : پوسته بذرها (که در حقیقت گوشت میوه است) با مالش دادن جدا و پاک شود.
ماندگاری بذر : در شرایط عادی یک سال در سردخانه در دمای ۲ تا ۴ درجه سانتیگراد تا ۳ سال
نگهداری و انبارداری : بذرهای با رطوبت ۱۱/۵ درصد (رطوبت معمولی بذر) در کیسه پارچه ای و در یخچال (دمای ۲ تا
۴ درجه سانتیگراد) نگهداری شوند.
زمان کاشت بذر: اواسط پاییز (آبان)
تعداد بذر در هر کیلوگرم : ۴۳۰۰ تا ۶۸۰۰
درصد جوانه زنی : ۵۰ تا ۵۵ درصد
تیمار جوانه زنی : لایه گذاری در ماسه مرطوب، سایه در هوای آزاد به مدت ۵ ماه
تولید نهال در نهالستان
زمین خزانه به صورت بسترهای کرت برجسته به ارتفاع حداقل ۲۰ سانتی متر و عرض ۱۲۵ سانتیمتر که فاصله بیـن بسترها ۴۰ سانتیمتر باشد، بسته شوند (درازای کرت ها به شیب زمین نهالستان بستگی دارد و می تواند بین ۱۵ تا ۵۰ متر باشد. هرچه طول آن بیشتر باشد، کندن نهال ها با دستگاه نهال کن راحت تر انجام خواهد شد).
سطح بستر کرت ها با تخته تسطیح شود. با استفاده از تخته و یا غلتک شیارزن، ۵ شیار موازی به فاصله ۲۵ سانتیمتر و عمق ۲ تا ۳ سانتی متر در راستای درازای کرت در سطح آن ایجاد شود.
بذرهای تهیه شده پیش از کاشت به مدت ۲۴ ساعت در آب خیسانده شده، سپس با قارچ کش زینب ضدعفونی شده و با فاصله ۳ سانتیمتر در داخل شیار قرار داده شوند. روی بذرها به ضخامت ۲ تا ۳ سانتیمتر با مخلوطی از خاک برگ و ماسه (با نسبت مساوی) پوشانده شود.
سن انتقال نهال به عرصه کاشت : یک ساله (در نهالستان های کوهستانی حداکثر دوساله)
کاشت نهال
بهتر است حداقل یک ماه پیش از کاشت نهال ها گودال هایی به ابعاد دهانه و عمق ۴۰ سانتیمتر حفر شوند تا ضمن هوادیدگی خاک گودال، با ذخیره نزولات در گودال، تنش خشکی اولیه کاشت در اثر عدم بارندگی به موقع، کاهش یابد.
پیش از قرار دادن نهال درون گودال، توصیه می شود کف گودال به ضخامت ۱۰ سانتیمتر از لاشبرگ پوسیده، هوموس و خاک سطحی پر شود. پس از قرار دادن نهال در درون گودال اطراف آن با خاک حاصل خیز سطحی پر شده و برای جلوگیری از هوادیدگی ریشه، با کمک پا، خاک اطراف نهال ها کمی متراکم شود.
احداث تشتک به شعاع حداقل نیم متر و به عمق ۵ سانتی متر در اطراف نهال برای ذخیره نزولات توصیه می شود. برای جلوگیری از یخ زدگی نهال ها استفاده از کاه و کلش در اطراف طوقه نهال کاشته شده توصیه می شود.
منبع: کمیته علمی نهضت مردمی تولید و کاشت یک میلیارد نهال
