مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
در این مقاله با تشریح تصویری دستگاه گردش خون طیور ، با هم همراه می شویم تا به صورت تصویری با اجزای مختلف اندام گردش خون طیور به ویژه مرغ آشنا شویم.
دستگاه گردش خون، انتقال مواد غذایى، گازهاى تنفسى و مواد زائد در بدن طیور را بر عهده دارد. این دستگاه ارتباط بین بافت هاى مختلف بدن با دستگاه گوارش، دستگاه تنفسى و دستگاه دفع ادرار را بر قرار مى نماید.
آشنایى با دستگاه گردش خون طیور :
دستگاه گردش خون از قلب، خون و رگ هاى خونى تشکیل شده است.
قلب : قلب در پرندگان مخروطى شکل و به رنگ قرمز تیره و نسبتاً بزرگ است.
قلب در حفره قفسه سینه و تقریباً در خط میانى بدن به موازات محور طولى قرار دارد. نوک قلب اندکى به سمت راست خمیده است. قاعده قلب که از دهلیزها و تنه ى رگ هاى بزرگ تشکیل شده است، به سمت پشت متمایل گشته و در سطح دومین دنده قرار دارد.
قلب عضو اصلى دستگاه گردش خون محسوب مى شود. همانند یک پمپ در دستگاه گردش خون عمل مى کند و سبب حرکت خون در رگ ها مى شود. قلب به دو قسمت راست و چپ تقسیم مى شود. هر قسمت نیز داراى یک دهلیز ( حفره بالایى ) و یک بطن ( حفره پایینى ) مى باشد. بدین ترتیب قلب پرندگان نیز شبیه قلب پستانداران چهار حفره اى است. بین دهلیز و بطن چپ دریچه دولتى قرار دارد و ارتباط دهلیز و بطن راست بوسیله دریچه سه لتى برقرار مى شود. هیچ گونه ارتباطى بین دهلیزها و نیز بین بطن ها وجود ندارد.
بطن چپ نوک قلب را تشکیل داده، از بطن راست بزرگتر بوده و دیواره کلفت ترى دارد. دهلیز چپ کم حج متر از دهلیز راست است و داراى دیواره ضخیم ترى است. وزن قلب در پرندگان نسبت به وزن بدنشان نسبتاً زیاد است.
تأمین انرژى لازم براى سوخت و ساز بدن که حرارتى بین ۴۰ تا ۴۲ درجه سانتى گراد دارد و نیز ضربان بسیار تند آن، از دلائل بزرگى قلب مى باشد. ضربان قلب در ماکیان ۳۰۰ و در گنجشک ۵۰۰ تا ۸۰۰ ضربه در دقیقه است. مجاورت با نور شدید، استرس و هیجان زدگى سبب افزایش ضربان قلب مى شود. پرندگان کوچکتر ضربان قلب سریع ترى دارند.
قلب از سه لایه تشکیل مى شود:
- لایه خارجى : این پرده دور قلب چسبیده و لایه ماهیچه اى را در بر گرفته است.
- لایه ماهیچه اى : ماهیچه هاى قلب مى باشند. ماهیچه ها در قسمت بطن ها ضخیمتر از قسمت دهلیزها مى باشد.
- لایه داخلى : لایه نازکى است که سطح داخلى لایه ماهیچه اى را مفروش مى سازد. دریچه هاى قلبى از این لایه سرچشمه مى گیرند.
آبشامه قلب : پرده اى است که دور قلب قرار گرفته و دو لایه دارد. لایه داخلى آن روى لایه خارجى قلب چسبیده است. بین دو لایه آبشامه مایع آبشامه وجود دارد که حرکات قلب را تسهیل مى کند.
رگ هاى خونى : خون براى انجام کلیه وظایف خود از طریق سیستم بسته اى به نام رگ هاى خونى در گردش مى باشد. سرخرگ ها، سیاهرگ ها و مویرگ ها سه نوع از رگ هاى خونى دستگاه گردش خون طیور محسوب مى شوند. بطور کلى رگ هایى که خون را از قلب خارج مى کنند، سرخرگ و رگ هایى که خون را به قلب باز مى گردانند، سیاهرگ نامیده مى شوند.
سرخرگ ها داراى مقطع گرد و به شکل استوانه اى مى باشند و همواره شکل خود را حفظ مى کنند. دیواره سرخرگ از سه لایه درونى، میانى و بیرونى تشکیل شده است. سرخرگ ها به دو دسته تقسیم مى شوند. سرخرگ هاى گردش خون عمومى، حاوى خون روشن و سرخرگ هاى گردش خون ششى که حاوى خون تیره مى باشند. سرخرگ ها معمولاً به صورت انشعابات دو شاخه اى در مى آیند و شاخه هاى منشعب شده باریک مى شوند. آخرین انشعابات بسیار نازک و کوچک بوده و قبل از مویرگ ها قرار دارند.
سیاهرگ ها موقعى که پر از خون باشند استوانه اى شکل هستند و هرگاه کشیده شوند به شکل گره دار در مى آیند. این گره ها به واسطه وجود دریچه هایى در داخل آن ها مى باشد. دیواره سیاهرگ ها معمولاً نازک و تا اندازه اى شفاف و انبساط پذیر است.
مجراى سیاهرگ ها بطور کلى پهن تر از سرخرگ ها است ولى دیواره ى آن ها نیز از سه لایه درونى، میانى و بیرونى تشکیل شده است. لایه میانى سیاهرگ ها که از بافت پیوندى بیشترى ساخته شده و ناز کتر از لایه میانى سرخرگ ها است. از آنجایى که خون سیاهرگى فشار کمترى دارد و براى جلوگیرى از پس رفت خون، دریچه هایى در این رگ ها وجود دارد.
سیاهرگ ها نیز مانند سرخرگ ها دو دسته هستند. سیاهرگ هاى گردش عمومى بدن حاوى خون تیره ( دارای co2 بیشتر ) و سیاهرگ های ششی که حاوی خون تمیز ( دارای o2 بیشتر ) می باشند. سیاهرگ ها به وسیله شاخه هاى کوچک و بسیار باریکى در دنباله ى مویرگ ها قرار مى گیرند. سیاهرگ هاى کوچک به یکدیگر ملحق شده و رگ هاى بزرگ ترى را تشکیل مى دهند تا این که بوسیله رگ هاى اصلى به دهلیزها منتهى شوند. سرخرگ ها و سیاهرگ ها به وسیله شبکه اى از رگ هاى مویى که مویرگ نامیده مى شوند به یکدیگر متصل مى گردند.
این رگ ها ظریف ترین دیواره را دارند. مواد غذایى و گازها با عبور از این دیواره بین سلول ها و خون جابجا مى شوند.
خون : خون در برگیرنده مایع پلاسما، سلول هاى خونى ( گلبول قرمز، گلبول سفید و ترومبیست ها)، قند، پروتئین، چربى، املاح و هورمون ها مى باشد. رنگ خون سرخرگى که اکسیژن بیشترى دارد سرخ درخشان و برعکس خون سیاهرگى که اکسیژن کمترى دارد قرمز تیره است. pH خون کمی قلیلی است.
پلاسما : قسمت بدون سلول خون لخته نشده یا مایع خون را پلاسما نامند. پلاسما ۵۵ تا ۷۰ درصد حجم خون را تشکیل مى دهد. اجزاى مختلف پلاسما گازهای O2 و CO2، پروتیین، نمک های غیر آلی و ویتامین ها مى باشند. پلاسما وسیله اى براى انتقال سلول هاى خون و مواد شیمیایى مى باشد. وظیفه مهم پلاسما ایجاد فشار اسمزى در خون است. پرندگان به کمک فشار اسمزى، انتقال آب از مویرگ ها به سلول هاى بدن را تنظیم مى کنند.
گلبول قرمز : گلبول قرمز براى حمل اکسیژن تخصص یافته است و در پرندگان بیضى شکل و داراى هسته مى باشد. هموگلوبین جزء اصلى ساختمان گلبول قرمز است و از پروتئینى به نام گلوبین و ماده معدنى آهن تشکیل مى شود. هموگلوبین، گلبول هاى قرمز را براى حمل اکسیژن توانا مى سازد. مهمترین وظیفه گلبول قرمز انتقال اکسیژن است.
این عمل نتیجه ى میل ترکیبى ضعیف آهن موجود در هموگلوبین با اکسیژن مى باشد. نخستین سلول هاى خونى بوسیله دیواره ى کیسه زرده بوجود مى آیند. در دوران جنینى کبد و طحال گلبول هاى قرمز را تولید مى کنند. در پرندگان بالغ این سلول هاى در مغز استخوان تولید مى شوند. طحال مخزن گلبول قرمز مى باشد و محتویات خود را در دستگاه گردش خون تخلیه مى کند. طول عمر گلبول قرمز از هنگام ورود به خون تا زمان مرگ آن در حدود ۲۱۰ روز مى باشد. تعداد گلبول قرمز بر حسب گونه، جنس، سن و ارتفاع محل زندگى متفاوت است. حدود سه میلیون گلبول قرمز در هر میلى لیتر مکعب از خون طیور وجود دارد.
گلبول سفید : تعداد گلبول هاى سفید بسیار کمتر از گلبول هاى قرمز است. این سلول ها هسته دار بوده و به اشکال مختلف دیده مى شوند. وظیفه اصلى این سلول ها در ارتباط با سیستم هاى دفاعى بدن مى باشد. بسیارى از آن ها ریزه خوار هستند بدین معنى که مى توانند مواد ریز، مانند باکترى ها و قطعات سلول هاى تخریب شده را در خود فرو برند. برخى دیگر قادرند در اطراف محل عفونت تجمع کرده و مستقیماً به میکروب ها حمله کنند. گلبول هاى سفید در مغز استخوان و غدد لنفاوى ساخته مى شوند. اهمیت گلبول هاى سفید در مقابله با عوامل خارجى و عفونت ها است.
ترومبسیت ها : شکل آن ها از بیضى تا گرد متغیر است. در مغز استخوان و طحال تولید مى شوند و نقش اساسى آن ها در جلوگیرى از خونریزى است.
فشار خون : همانند انسان در پرندگان نیز دو فشار خون سرخرگى و فشار خون برگشتى به قلب اندازه گیرى مى شود. فشار خون پرندگان با واحد میلى متر جیوه بیان مى شود.
اعصاب قلب : اعصاب قلب شامل عصب سمپاتیک و عصب واگ مى باشد. عصب سمپاتیک افزایش دهنده ضربان قلب و عصب واگ سبب کاهش ضربان آن مى شود.
لنف : لنف یک سیستم فرعى براى جذب مواد و مایعات بین سلولى به داخل جریان خون مى باشد. همچنین لنف یکى از راه هاى اصلى جذب مواد ( بویژه چربى ها ) در دستگاه گوارش محسوب مى شود. مهم ترین عمل رگ هاى لنفاوى خارج کردن ذرات بزرگ مواد تخریب شده ى بافت ها از فضاى بین سلولى مى باشد. ترکیب لنف شبیه پلاسما است با این تفاوت که مقدار پروتئین در آن کمتر است. سیستم لنف در اکثریت طیور از مجارى لنفاوى و غدد لنفاوى تشکیل شده است و تمامى لنف موجود در نهایت به سیستم سیاهرگى مى ریزد. مجارى لنفاوى ابتدا به غدد لنفاوى مى رسند که مانند صافى عمل کرده و مانع ورود مواد خارجى به جریان خون مى شوند. در این غدد سلول هاى بیگانه خوار وجود دارد که قادر به هضم ذرات خارجى مى باشند. علاوه بر این غدد لنفاوى قادر به ساختن مواد ایمنى نیز مى باشند.
آشنایى با فیزیولوژى دستگاه گردش خون چرخه قلب
مجموعه اعمالى که بدنبال هم در یک جریان کامل قلب رخ مى دهد چرخه قلب نامیده مى شود.
عمل قلب دو مرحله دارد:
۱- انقباض قلب : در این مرحله انقباض دهلیزها و بطن ها اتفاق مى افتد و خون از قلب خارج شده و به درون سرخرگ ها رانده مى شوند. ( مرحله ۱ و ۲ شکل زیر )
۲- انبساط قلب:
این مرحله، مرحله استراحت عضلات قلب مى باشد. همان طور که در مرحله سوم شکل زیر مشاهده مى کنید، ابتدا دهلیزها از خون پر شده و منبسط مى شوند وسپس در مرحله چهارم بطن ها از خون پر مى شوند که در مجموع انبساط را تشکیل مى دهند.
جهت حرکت خون در دستگاه گردش خون :
در هر چرخه قلبى خون اکسیژن دار از دهلیز چپ به بطن چپ وارد مى شود. با انقباض بطن چپ، خون از قلب به سرخرگ آئورت مى رود. سپس با فشار به سرخرگ هاى کوچک و مویرگ ها رانده شده و به تمام اعضاى بدن منتقل مى شود. پس از استفاده سلول ها از اکسیژن و مواد شیمیایى و دفع CO2، خون بدون اکسیژن و CO2 دار از طریق سیاهرگ به قلب باز می گردد. در این هنگام خون به دهلیز راست مى ریزد. این بخش از گردش خون را گردش خون عمومى یا گردش خون بزرگ مى نامند.
سپس خون ا ز دهلیز راست به بطن راست وارد مى شود و از آنجا به وسیله ى سرخرگ ششى به طرف ریه ها رانده مى شود. در ریه ها پس از تبادلات گازی ( دفع CO2 و گرفتن اکسیژن )، خون به وسیله سیاهرگ ششى به دهلیز چپ وارد مى شود. این بخش از گردش خون را گردش خون ششى یا گردش خون کوچک مى نامند. در شکل زیر گردش خون بزرگ و کوچک را مشاهده می کنید.
در گردش عمومى، خون اکسیژن را به سلول ها رسانده و دى اکسید کربن را دریافت می کند و در گردش ششى، خون، دى اکسید کربن را پس داده و اکسیژن دریافت مى کند.
فیزیولوژى خون ( اعمال خون ) :
خون اعمال متعددى را در بدن طیور بر عهده دارد:
- اکسیژن را به سلول هاى بدن رسانده و دى اکسید کربن را از آن ها مى گیرد.
- مواد غذایى را از دستگاه گوارش گرفته و به سلول هاى بدن منتقل مى کند.
- مواد زائد حاصل از فعالیت سلول ها را دریافت مى کند و به اندام هاى دفعى مانند کلیه ها انتقال مى دهد.
- تولیدات هورمونى را به بخش هاى مختلف بدن طیور منتقل مى کند.
- به تنظیم آب بافت هاى بدن کمک مى کند.
- در تنظیم درجه حرارت بدن نقش مهمی دارد.
تبادلات گازهاى تنفسى :
مویرگ ها آخرین انشعابات رگ هاى خونى مى باشند. تقسیمات انتهایى مویرگ ها به صورت انشعابات موازى مى باشند که با این عمل کمترین مقاومت عروقى را ایجاد مى کنند. دیواره مویرگ ها تنها از یک ردیف سلول پهن و نازک تشکیل گردیده است. اغلب مویرگ ها فاقد پوشش خارجى مى باشند و یا این پوشش به صورت بسیار ظریف و نازکى در آمده است. سلول هاى دیواره ى مویرگى در بین خود داراى فواصل نسبتاً ریز و درشتى به منظور تبادلات مایعات و مواد غذایى مى باشند. هدف و وظیفه اصلى مویرگ ها، انتشار مواد غذایى و اکسیژن از دیواره آن ها به داخل بافت ها و خروج مواد زاید و دى اکسید کربن از بافت ها به مویرگ ها مى باشد.
گردش خون ششى :
گردش خون در شش ها به دلیل نقش آن ها در تبادلات گازهاى تنفسى از اهمیت خاصى برخوردار است. گازهاى تنفسى بین مویرگ ها و سلول هاى شش ها ( با توجه به مقدار فشار آن ها در دو طرف دیواره ى رگ ها ) جابجا مى شوند. در این حالت عملیات انجام شده کاملاً برعکس تبادل گازها در سلول هاى بدن است و بدین ترتیب دى اکسید کربن به شش ها و اکسیژن به جریان خون منتقل مى شود خون اکسیژن دار بوسیله ى سیاهرگ ششى به قلب مى رود.
لخته شدن خون:
جلوگیرى از خونریزى با لخته شدن، خون و انقباض رگ صورت مى پذیرد. براى لخته شدن ترومبوسیت ها به هم مى چسبند و از طرفى یکى از پروتئین هاى خون به نام فیبرینوژن به رشته هاى فیبرین تبدیل مى شود و موجب ایجاد یک شبکه تورى وایجاد لخته مى گردد.
مقایسه دستگاه گردش خون پرندگان و پستانداران :
قلب پستانداران و پرندگان ساختمانى مشابه دارد. ولى مرغ ها به خاطر ظرفیت کم انتقال اکسیژن در خون، نیازهاى بافت هاى خود را با بالا بردن عملکرد سیستم قلبى عروقى مثل جریان خون زیاد، افزایش فشار خون سرخرگى و افزایش سرعت قلب حفظ مى شود. بنابراین توده بطن چپ قلب در مقایسه با پستانداران بزرگ بوده و دهلیز راست که به عنوان یک منبع ذخیره اى اصلى بکار مى رود، نیز بزرگتر از دهلیز چپ است.
مویرگ هاى خونى در طیور به مراتب کوچکتر از مویرگ هاى پستانداران است ولى داراى حجم بیشترى از خون و نیز داراى افزایش سطح و کارایى بالاترى در تبادل گاز مى باشند.
گلبول قرمز طیور بیضى شکل بوده و داراى هسته است. در خون طیور تعداد گلبول هاى قرمز نسبتاً کم ( در حدود نصف تراکم آن در پستانداران ) است ولى اندازه ى آن ها بزرگتر است. گلبول قرمز پستانداران فاقد هسته و به شکل دیسکى است که در وسط از دو طرف فرو رفتگى دارد. در طیور پلاک ها وجود ندارند.
در پرندگان همانند پستانداران گردش خون عمومى بدن با آئورت آغاز مى شود و گردش خون ششى ( کوچک ) نیز با سرخرگ ششى شروع مى گردد. سیستم لنفاوى طیور از نظر تکاملى بین سیستم هاى لنفاوى دوزیستان و پستانداران قرار مى گیرد. مرغ ها فاقد غدد لنفاوى مشخص مانند غدد لنفاوى پستانداران هستند.
اما بافت هاى لنفاوى اختصاصى در ارتباط با لوله گوارشى وجود دارند. تنها اردک و غاز از پرندگان اهلى غدد لنفاوى دارند.
