مدیریت علف هرز کاتوس

علف هرز کاتوس از جمله علف های هرز چند ساله که در سال های اخیر باعث خسارت به محصولات کشاورزی به ویژه محصولات باغی شده، علف هرز مهاجم کاتوس با نام علمی Cynanchum acutum L از تیره استبرق Asclepiadaceae است. این علف هرز با پیچیدن به شاخ و برگ درختان و درختچه ها در باغات پسته، انار، سیب، انگور و سایر محصولات در اکثر استان های کشور مزاحمت ایجاد می کند.

در این مطلب پس از بیان خصوصیات گیاه شناسی، پراکنش و تکثیر آخرین دستاورد های علمی به دست آمده برای کنترل این علف هرز ارائه می گردد. تصویر زیر گسترش علف هرز مهاجم کاتوس در باغ های پسته را نشان می دهد.

مدیریت علف هرز کاتوس

خصوصیات گیاه شناسی کاتوس

کاتوس با نام علمی Cynanchum acutum L از جنس Cynanchum در زبان لاتین به معنی سگ و خفه کردن است. علت نام گذاری، احتمالا مربوط به مسمومیت آن است. اسامی فارسی دیگر این گیاه، علف خرس، علف سگ کش و علف حُر (در استان یزد) می باشد. کاتوس که ظاهری شبیه پیچک صحرایی دارد گیاهی چند ساله و متعلق به تیره استبرق است که دارای ریشه های قوی و ساقه ای بالا رونده با شیرابه ای سفید رنگ می باشد. وقتی قسمتی از این گیاه شکسته می شود، شیرابه سفید رنگی از آن خارج می شود. این علف هرز به دور تاج درخت گسترده و مانع رسیدن نور به درخت می شود و خود با دریافت نور، تولید گل و در نهایت بذر می کند. تصویر زیر پیچیدن کاتوس دور درخت و خسارت آن به محصول را نشان می دهد.

مدیریت علف هرز کاتوس

علاوه بر ویژگی های مذکور برگ های آن ساده، قلبی شکل و متقابل ( برعکس پیچک که برگ های متناوب دارد ) با نوکی تیز است. گل ها به صورت مجتمع و چتری و به رنگ سفید تا صورتی است. میوه های آن معمولا دو تایی شبیه پیله نخود دوکی شکل و صاف است. تصویرهای زیر برگ، گل های چتری روی تاج درخت و میوه کاتوس را نشان می دهند.

مدیریت علف هرز کاتوس

مدیریت علف هرز کاتوس

مدیریت علف هرز کاتوس

بذور کاتوس بیضی شکل مسطح، قهوه ای رنگ و دارای تارهای ابریشمی پر مانند است که این گیاه را قادر می سازد به آسانی توسط باد به نقاط دور پراکنده شود و به همین دلیل در سراسر کشور انتشار پیدا کرده است. تصویرهای زیر بذر کاتوس و تارهای ابریشمی آن را نشان می دهند.

مدیریت علف هرز کاتوس

مدیریت علف هرز کاتوس

تصاویر زیر خسارت کاتوس روی پوست و جوانه های درخت را نشان می دهند.

مدیریت علف هرز کاتوس

مدیریت علف هرز کاتوس

پراکنش کاتوس در جهان و ایران

کاتوس از لحاظ پراکنش جغرافیایی در جنوب اروپا، جنوب غربی آسیا و شمال آفریقا، ایران، پاکستان، کشمیر، عراق و فلسطین پراکنش دارد این علف هرز در ایران به طور عمده در منطقه ایرانوتورانی دیده می شود و در شمال، شمال غرب، مرکز، شرق و جنوب از استان های گرگان، گیلان، آذربایجان، اصفهان، یزد، خوزستان، سیستان و بلوچستان، مغان، خراسان (اطراف نیشابور و کاشمر)، تهران ( دماوند، ساوه و فیروزکوه)، البرز (کرج) و قزوین گزارش شده است.

گیاه مهاجم کاتوس چند سالی است که وارد کشور شده و به طور چشمگیری در کشور پراکنده شده است. البته هنوز به طور دقیق معلوم نیست که این گیاه به چه صورت و از طریق کدام کشور وارد ایران شده، اما احتمالا از طریق کشورهای شمالی ایران مانند اوکراین، جمهوری آذربایجان و سایر کشورهای استقلال یافته روسیه وارد ایران شده است. در سال ۱۳۶۷ این گیاه اولین بار به عنوان یکی از علف های هرز مزارع گندم، جو و پنبه در کشت و صنعت و دامپروری مغان گزارش شده است.

تکثیر کاتوس

کاتوس از دو طریق تکثیر جنسی یا زایشی، مانند سایر گیاهان گلدار و دیگری از طریق تکثیر رویشی زیاد می شود. بذر کاتوس عامل اصلی پراکنش این علف هرز محسوب می شود. بذر دارای زوائد پر مانندی است که علاوه بر سبکی باعث پراکندگی آن به نقاط دور می شود و احتمالا علت گسترش و آلودگی سریع این علف هرز در کشور همین ویژگی است. از طرفی علاوه بر این اندام پر مانند، بذر کاتوس دارای دو بال در دو طرف است که باعث شناور شدن بذر در آب نیز می شود.

به عبارت دیگر، بذر کاتوس علاوه بر پراکنش با باد توسط آب نیز پراکنده می شود. کاتوس قادر به تکثیر رویشی با استفاده از قطعات ریشه (ریزوم) نیز می باشد. به طوری که تعداد زیادی گیاه جدید می تواند از جوانه های روی ریشه ظاهر شود و به اطراف گسترش پیدا کند. به همین دلیل گسترش کاتوس در مزارع و باغ ها از طریق انتقال قطعات ریشه طی عملیات شخم نیز انجام می شود. تصویرهای زیر چگونگی تکثیر رویشی کاتوس را نشان می دهند.

مدیریت علف هرز کاتوس

مدیریت علف هرز کاتوس

راه های کنترل کاتوس

با توجه به اینکه کاتوس دور شاخ و برگ درختان و درختچه ها می پیچد و از آن ها بالا می رود علاوه بر ایجاد مشکلاتی در زمان برداشت و آبیاری، استفاده از علف کش های پس رویشی و برگ مصرف برای کنترل آن در باغ ها با مشکلاتی همراه است.

کنترل مکانیکی

در زمینه کنترل مکانیکی کاتوس بررسی و گزارش جامعی در دست نیست، اما در برخی از منابع به کارآیی روتیواتور برای کنترل کاتوس اشاره کرده اند. چون کاتوس دارای ریشه های قوی و گسترده است و جوانه های رویشی زیادی یر روی این ریشه ها تولید می شوند کنترل مکانیکی و شخم زمین به ویژه شخم کم عمق و یک مرتبه نه تنها آن را کنترل نمی کند بلکه باعث قطعه قطعه شدن ریشه ها، تکثیر و گسترش آن در سطح باغ و مزرعه می گردد. بنابراین در صورتی که عملیات مکانیکی ۲ یا ۳ بار تکرار گردد یا با روش شیمیایی توام گردد موفق تر خواهد بود. به نظر اینکه علف هرز کاتوس از طریق بذر نیز ازدیاد پیدا می کند جلوگیری از پیچیدن آن دور درخت و تشکیل گل و میوه و جمع آوری کپسول های محتوی بذر این علف هرز تا حدودی می تواند از انتشار بیشتر آن در منطقه جلوگیری نماید.

کنترل شیمیایی

از بین سموم توصیه شده برای کنترل علف هرز کاتوس بهترین سم در مناطق آلوده علف کش گلیفوسیت (رانداپ) می باشد. میزان مصرف این سم ۶ لیتر در هکتار و بهترین زمان سمپاشی اوایل بهار هنگامی است که ارتفاع علف هرز حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر باشد و بهتر است پس از اینکه دوباره سبز شد و به مرحله ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتری رسید سمپاشی تکرار گردد.

همچنین نتایج تحقیقات سه ساله در باغ های پسته استان یزد نشان داده است که بهترین راه برای کنترل علف هرز کاتوس سه بار سمپاشی با علف کش گلیفوسیت (رانداپ) به میزان ۶ لیتر در هکتار (۶ لیتر سم در ۴۰۰ تا ۶۰۰ لیتر آب) مخلوط با کود سولفات آمونیوم به میزان ۸ کیلوگرم در هکتار در مرحله ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتری کاتوس می باشد. لازم به ذکر است به منظور کاهش مصرف سم می توان به روش تلفیقی نیز تا حدود زیادی این علف هرز را مدیریت نمود. بدین معنی که یک مرتبه کاتوس را از روی سطح زمین قطع و کف بر کرده و پس از سبز شدن دو مرتبه سمپاشی به روش گفته شده روی آن انجام شود. تصویر زیر کنترل شیمیایی کاتوس را نشان می دهد.

مدیریت علف هرز کاتوس

توصیه های کلی

  • تاکید می شود به دلیل چند ساله بودن علف هرز کاتوس و داشتن ریشه های قوی کنترل آن با یک بار سمپاشی قطعی نیست و برای اطمینان از کنترل این علف هرز سمج بایستی سمپاشی در زمان توصیه شده (۱۰ تا ۱۵ سانتیمتری علف هرز) و هر بار پس از رویش مجدد تا سه مرتبه تکرار گردد.
  • میزان مصرف آب برای یک قطعه زمین باید پس از کالیبراسیون سمپاش (تنظیم سمپاش برای تعیین مقدار محلول مورد نیاز در واحد سطح) در شرایط منطقه تعیین گردد. (در شرایط معمولی حدود ۶۰۰ لیتر آب در هکتار مصرف می شود)
  • به منظو تاثیر بهتر سم هنگام استفاده از علف کش گلیفوسیت (رانداپ) باید کود سلفات آمونیوم به میزان ۸ کیلوگرم در هکتار به محصول در هکتار به محلول سم اضافه شود.
  • با توجه به عمومی و سیستمیک بودن علفکش گلیفوسیت (رانداپ) هنگام سمپاشی باید از کلاه پلاستیکی استفاده شود تا از پاشیده شدن محلول سم به شاخ و برگ درختان جلوگیری گردد.

منبع: جهاد کشاورزی استان یزد / سید محمد میروکیلی – عبدالله عزیزیان نسب