در این مقاله با تشریح تصویری دستگاه ادراری طیور ، با هم همراه می شویم تا به صورت تصویری با اجزای مختلف اندام ادرار طیور به ویژه مرغ آشنا شویم.
در این مطلب نقش کلیه در دفع مواد زائد و ایجاد تعادل بین یون هاى سدیم و پتاسیم خون و مایعات خارج سلولى مورد بررسى قرار مى گیرد.
ساختمان دستگاه ادرارى طیور
دستگاه ادرارى طیور از یک جفت کلیه و یک جفت میزناى (حالب) که به حالت متقارن قرار گرفته اند، تشکیل شده است.
کلیه : کلیه اندام کشیده اى است که در حفره هاى موجود در محل اتصال استخوان هاى لگن قرار دارد.
وزن کلیه در ماکیان ۵ تا ۶ گرم یا در حدود ۰.۲۱ تا ۰.۲۸ درصد از وزن بدن است. طول و ضخامت آن به ترتیب ۷ تا ۱۰ سانتی متر و عرض آن ۱.۳ تا ۱.۵ سانتی متر می باشد.
سطح شکمى کلیه صاف و سطح پشتى آن برجستگى هایى دارد که ناشى از نزدیکى به ستون مهره ها است. علاوه بر قرار گرفتن در حفره استخوان ها، این اندام بوسیله ى رگ هاى خونى که از آن مى گذرند و شاخه هاى شبکه عصبى کمرى و نشیمنگاهى که به درون آن مى روند، در جایگاه خود ثابت شده است. بدین لحاظ خارج کردن کلیه به صورت سالم دشوار است. رنگ کلیه بسته به مقدار خون آن از صورتى کم رنگ تا قرمز مایل به قهوه اى متغیر است.
واحد عمل در کلیه ها نفرون مى باشد. تعداد نفرون هاى پرندگان در مقایسه با پستانداران بسیار زیاد است. هر کدام از نفرون ها از یک جسمک کلیوى و یک لوله تشکیل شده است. جسمک کلیوى در برگیرنده شبکه ى مویرگى و کپسول گلومرولى است. شبکه مویرگى در میان یک رگ آورنده خون ( آوران ) و یک رگ برنده خون ( وابران ) قرار گرفته است و توسط کپسول گلومرولى دو جداره اى احاطه مى شود. بین لایه درونى و بیرونى در کپسول فضایى وجود دارد که ادرار اولیه در آن جریان مى یابد. ادرار از این فضا به درون لوله هاى نفرون مى ریزد کلیه هاى پرندگان داراى دو نوع نفرون مى باشند. نفرون هاى ساده، لوله بسیار صافى دارند که تنها سه یا چهار بار روى خود تا مى خورند و در قسمت قشرى کلیه قرار دارند.
در نفرون هاى پیچیده تر، طول لوله بیشتر است و این نفرون ها داراى قوس هنله مى باشند. نفرون هاى داراى قوس هنله در قسمت مرکزى کلیه قرار دارند. مجارى جمع آورى کننده، ادرار هر دو نوع نفرون ها را تخلیه مى کنند. لوله هاى جمع کننده ادرار وقوس هنله به صورت موازى با یکدیگر در غلافى قرار مى گیرند و قسمتى از مخروط میانى را تشکیل مى دهند.
هر یک از مخروط ها در انتها به یکى از شاخه هاى میزناى تبدیل مى شوند. تعداد مخروط ها براى هر گونه از طیور ثابت است و با گونه هاى دیگر بسیار متفاوت مى باشد. محتویات مجارى جمع کننده ادرار به میزناى مى ریزد و میزناى ادرار را به قسمت میانى کلواک براى دفع انتقال مى دهد. در مقایسه با پستانداران، طیور فاقد مثانه ولگنچه کلیوى هستند. کلیه از سه قسمت ( لوب ) تشکیل شده است. این سه قسمت شامل لوب هاى جلویی، میانی و عقبی می باشد. در تصاویر زیر سه قسمت کلیه را مشاهده نمایید.
سه سرخرگ اصلى کلیه سرخرگ هاى جلویى، میانى و عقبى مى باشند. سرخرگ جلویى مستقیماً از آئورت منشأ مى گیرند و بخش جلویى کلیه را خون رسانى مى کنند سرخرگ هاى میانى و عقبى به بخش هاى میانى و عقبى کلیه خون مى رسانند. پرندگان داراى سیستم باب کلیوى مى باشند. در این سیستم خون توسط سیاهرگ هاى باب کلیوى به کلیه حمل مى شوند.
فیزیولوژى کلیه
کلیه سه وظیفه ى پالایش، باز جذب و ترشح را برعهده دارد که بر عهده نفرون ها مى باشد. یون هاى سدیم و پتاسیم مهم ترین الکترولیت هاى بدن محسوب مى شوند. محصول نهایى سوخت و ساز پروتئین ها در طیور نیز اسیداوریک مى باشد. در نفرون ها اسیداوریک، الکترولیت ها و قند ساده به همراه مقدار زیادى آب از خون پالایش یا تصفیه مى شوند. لازم است بدانید برخى از مواد بطور کامل پالایش یا تصفیه مى شوند اگرچه مقدار آن ها در خون بسیار کم باشد. اسید اوریک از جمله این مواد است.
براى انجام عمل پالایش، فشار سرخرگى مورد نیاز باید بیشتر از فشار غشاء گلومرولى باشد. بدین ترتیب راندن مایعات از عروق خونى به داخل نفرون امکان پذیر مى شود. در مدت ۲۴ ساعت، کلیه هاى ماکیان تقریباً ۶ لیتر مایع را پالایش می کند. بیشتر از ۰.۹۰ آب پالایش شده به همراه قندهاى ساده و الکترولیت ها مجدداً از نفرون ها جذب شده و به خون باز مى گردند. این فرایند موجب مى شود که کلیه ها از اعضاء بسیار مهم حفظ تعادل داخلى بدن محسوب گردند و میزان آب بدن و مواد محلول در آن را در حد نسبتاً ثابتی حفظ کند. در تصویر زیر نحوه عمل نفرون را ملاحظه کنید.
سلول هاى موجود در لوله هاى نفرون براى انجام فعالیت هاى باز جذب نیاز به مصرف انرژى دارند. فعالیت باز جذب حتى در روى موادى که غلظت آن ها در خون چندین برابر بیشتر از ادرار است نیز صورت مى گیرد. بنابراین پدیده باز جذب تنها یک فرایند ساده نیست. ادرار به شکل غلیظ شده با مدفوع آمیخته و دفع مى شود. در این حالت اسید اوریک به رنگ سفید بر روى مدفوع قرار دارد. غلظت اسید اوریک در ادرار بسیار زیاد است و ۵۲ تا ۸۸ درصد کل نیتروژن ادرار را در مرغ و اردک تشکیل مى دهد.
دفع خارج کلیه اى نمک
غده نمک : غدد خاصى در برخى طیور وجود دارد که آن ها را قادر مى سازد مقدار زیادى نمک دفع کنند. این غدد معمولاً در بینى قرار دارد ولى در برخى گونه ها بر روى قسمت فوقانى سر قرار گرفته است.
اردک، غاز، شترمرغ و کبک داراى این نوع غدد مى باشند، در طیورى که فاقد این غدد مى باشند نمک صرفاً توسط کلیه ها ترشح، باز جذب و دفع مى گردد. مرغ و کبوتر فاقد غده نمکى مى باشند و مقدار نمک بدن آن ها توسط کلیه ها تنظیم مى گردد.
غده نمک یک کانال مرکزى دارد. تعدادى مجراى ترشحى به صورت شعاعى از آن جدا مى شوند که بوسیله سرخرگ و سیاهرگ هاى کوچک احاطه شده و انتهاى آن ها مسدود است. نمک اضافى از جریان خون خارج و به مجراى ترشحى و در نهایت به کانال مرکزى انتقال مى یابد.
ترشحات غدد نمکى تحت تأثیر درجه حرارت قرار دارد و در پاسخ به افزایش حرارت محیط اتفاق مى افتد.