تولید ماهی تمام ماده قزل آلای رنگین کمان چه مزایایی دارد؟

در این پست با کاربرد هورمون ها در آبزی پروری ، مزایای تولید ماهی تک جنس قزل آلای رنگین کمان ، روش تولید ماهی تمام ماده قزل آلا با استفاده از هورمون تراپی غیر مستقیم آشنا خواهید شد.

کنترل جنسیت در پرورش ماهیان سردابی از اهمیت زیادی برخوردار است. وجود اختلاف اندازه در دو جنس نر و ماده و نیز بلوغ زودرس و عوارض ناشی از آن شامل کاهش رشد، تلفات همراه با بلوغ و تغییرات نامطلوب در کیفیت گوشت، همگی باعث می شوند که پرورش جمعیت هایی که در آنها جنسیت به صورت تک جنسی و یا عقیم کنترل شده است، دارای فواید اقتصادی بیشتری نسبت به جمعیت های مخلوط عادی باشد.

امروزه در بسیاری از کشور های دنیا موضوع پرورش ماهیان تک جنس در دستور کار قرار دارد و با توجه به کاهش فاصله درآمد و هزینه در پرورش ماهی قزل آلای کشور این پروژه در تقویت اقتصاد تولید تاثیر بسزایی دارد .

جنس ماده قزل آلای رنگین کمان دارای میزان رشد و اندازه بزرگتری می باشد و جنس نر قبل از اینکه به اندازه مناسب برای خرید و فروش برسد، بالغ می شوند . این دو عامل باعث تنوع بسیار زیادی در اندازه ماهیان و کاهش میزان تولید می گردد. به همین دلیل موسسات خصوصی پرورش ماهی تمایل بسیار زیادی برای تولید جمعیت های یکنواخت از ماهیان ماده دارند.

در کل دو روش اصلی برای ماده سازی ماهیان وجود دارد که شامل هورمون درمانی و درمان در طول ژینوژنز ( ماده زایی ) می باشد که ماده سازی هورمونی با هدف استفاده از استروئیدهای جنسی در برخی گونه ها مانند آزاد ماهیان آزمایش شده و به نتیجه مطلوب رسیده است. بنابراین استفاده از استروئیدها در گونه هایی که در آنها سیستم تعیین جنسیت به صورت کروموزومی است، مثل ماهی قزل آلا و آزاد، باعث نرسازی و ماده سازی می شود .

مزایای تولید ماهی تمام ماده قزل آلای رنگین کمان

امروزه در اکثر کشورهای تولید کننده ماهی قزل آلا برای اقتصادی بودن پرورش ، اقدام به تولید ماهیان تک جنس تمام ماده و یا عقیم می نمایند. ماهیان ماده نسبت به ماهیان نر دیرتر بالغ می گردند یعنی در سن ۱۷ الى ۱۸ ماهگی و ماهیان نر در ۷ الی ۹ ماهگی بالغ می شوند.

در هنگام بالغ شدن بخش زیادی از انرژی بدن که باید صرف رشد گردد برای تشکیل گنادها صرف می گردد و در نتیجه در این مرحله ماهی دچار توقف رشد خواهد شد که این وضعیت برای ماهیان ماده وجود نخواهد داشت. ماهیان ماده قبل از بالغ شدن به وزن بازاری خواهند رسید و به بازار عرضه خواهند شد و این شرایط باعث می شود که رشد بهتر و سریعتری نسبت به ماهیان نر داشته باشند و این سریع الرشد بودن ماده ها باعث می گردد که هزینه کمتری صورت گیرد و از طرفی زودتر به بازار عرضه شود.

تولید ماهی تمام ماده قزل آلای رنگین کمان
مقایسه ماهی قزل آلای رنگین کمان نر و ماده

هورمون ها

هورمون تراپی به معنی استفاده از هورمون ها برای اهداف درمانی است. هورمون ها ترکیبات آلی می باشند که بوسیله غدد درون ریز سنتز شده و در خون به بافت ها یا اندام های دیگر فرستاده شده و در آنجا با گیرنده های هورمون برای تغییر کنش سلول، اثر متقابل دارند. کنش های کلیدی از قبیل رشد، تولید مثل، تنظیم فشار اسمزی، متابولیسم و پاسخ استرس بوسیله هورمون ها تنظیم می شود.

تا به امروز از هورمون های شناخته شده موجود در ماهیان باله دار، تعداد نسبتا کمی در آبزی پروری مورد استفاده قرار گرفته اند. اگر چه، آنهایی که مورد بهره برداری قرار گرفته اند نقش تعیین کننده ایی در سیستم های تولیدی آبزی پروری داشته اند.

در اواخر دهه ۱۹۳۰ و اوایل دهه ۱۹۴۰ میلادی مشخص گردید که غدد تناسلی ماهیان می تواند تحت تاثیر هورمون ها قرار گیرد یکی از تکنیک های توسعه آبزی پروری در دهه های اخیر استفاده از هورمون تراپی جهت دستیابی به جمعیت تک جنس می باشد.

هورمون تراپی

روش های هورمونی تولید ماهیان تک جنس

روش مستقیم تولید جمعیت تک جنسی : این روش شامل درمان هورمونی تمام ماهی های تحت پرورش در طول دوره ی تمایز جنسی می باشد.

روش غیر مستقیم یا کنترل ژنتیکی جنسیت : عبارتست از آمیزش ماهی های طبیعی با ماهی هایی که از قبل با بکار بردن هورمون به ماهی نر تغییر جنسیت یافته اند.

روش مستقیم تولید ماهیان تک جنس
روش مستقیم
روش غیرمستقیم تولید ماهیان تک جنس
روش غیرمستقیم

روش های مورد استفاده در کنترل جنسیت

به منظور کنترل جنسیت از سه روش درمان غذایی ، تزریق و غوطه وری استفاده می شود. البته قابل ذکر است که در سطح تجاری ، انتخاب روش مناسب استفاده از هورمون به ملاحظات اقتصادی و عملی بستگی دارد . از این رو ، دو روش درمان غذایی و غوطه وری تعداد زیاد ماهی در حمام آب ساکن یا آب در حال جریان روش های رایج عملی در تغییر جنسیت ماهی می باشد.

روش غوطه وری برای آن دسته از ماهی ها مناسب است که تمایز جنسی آنها در مرحله ی جنینی یا در طول مراحل لاروی انجام گیرد، این در حالی است که روش درمان غذایی (بکار بردن هورمون از طریق غذا) بیشتر برای گونه هایی بکار می رود که تمایز جنسی در هنگام آغاز تغذیه خارجی صورت می گیرد. برای تغییر جنسیت ماهی به جنس تر از هورمون ۱۷ آلفا متیل تستوسترو (MT) و برای تغییر جنسیت ماهی به جنس ماده، از هورمون طبیعی ۱۷ بتا استرادیول (E۲) استفاده می گردد.

درمان هورمونی سریع و کند

درمان هورمونی در ماهیان به روش های محتلفی انجام می گیرد. این روش ها به دو گروه سریع و مدت دار یا کند تقسیم بندی می شوند :

روش های سریع استفاده از هورمون :

  1. تزریق داخل عضلانی
  2. غوطه وری ( این روش معمولا برای گونه هایی مورد استفاده قرار می گیرد که فرآیند تمایز جنسی کمی بعد از تخم گشایی به وقوع می پیوندد. مانند اکثر آزاد ماهیان )

روش کند استفاده از هورمون :

  1. درمان غذایی
  2. کپسول هورمونی
  3. پلت های کلسترولی

نتایج حاصل از کنترل جنسیت در ماهیان با استفاده از هورمون ها

  • افزایش میزان تولید تخم از طریق پرورش ماده های واقعی
  • جدا کردن جنسی که دارای بالاترین میزان رشد می باشد به عنوان مثال جنس ماده در آزاد ماهیان و کپور ماهیان
  • جلوگیری از بلوغ زودرس در ماهیان که باعث از بین رفتن و کاهش وزن لاشه می شود
  • افزایش میزان خرید و فروش ماهی در تمام سال و بالا بردن کیفیت گوشت ماهیان تولیدی در ماهیان هم سایز

میزان هورمون و طول دوره درمان

در فرایند کنترل جنسیت ماهیان با استفاده از هورمون ها، ارتباط معکوس میان طول دوره درمان و میزان هورمون مصرفی وجود دارد، اما به دلایل بهداشتی و زیست محیطی برنامه های کنترل هورمونی جنسیت باید در جهت به حداقل رساندن میزان دارو در طول دوره درمان باشد.

روش استفاده از هورمون طول دوره درمان را مشخص می نماید. در استفاده از روش های غوطه وری، ممکن است طول دوره درمان به کوتاهی چند ساعت باشد و در روش استفاده از رژیم غذایی هورمون دار درمان بین چند هفته تا چند ماه طول بکشد. با این حال، اکثر پرورش دهندگان ترجیح می دهند که طول دوره درمان کوتاه و میزان هورمون مصرفی زیاد باشد.

نیمه عمر و بازماندگی بقایای هورمونی در بهداشت و سلامت عمومی

در مصرف استروئید های جنسی در آبزی پروری این نگرانی وجود دارد که بقایای هورمونی در ماهیانی که تحت تجویز هورمون قرار داشته اند، به مصرف کنندگان منتقل شود و یا اینکه این امر باعث آزاد شدن مقادیر هورمون در سطحی غیر قابل قبول به محیط زیست گردد.

گروهی از محققین در سال ۱۹۸۳ نشان دادند که بیش از ۹۹ درصد هورمون تجویز شده از طریق غذا به ماهی تیلاپیا و قزل آلای رنگین کمان در مدت کمتر از ۲۴ ساعت از بین می رود. مطالعات بسیاری در مورد از بین رفتن و رفع استروئیدهای خارجی که در مراحل تمایز جنسی استفاده می شود انجام گرفته و نشان داده که استروئیدهای جنسی پس از متابولیسم در کبد، دفع می شوند.

همچنین طبق مطالعات انجام شده در سال ۱۳۹۰، مشخص شد که مقادیر هورمون ۱۷ بتا استرادیول و ۱۷ آلفا متیل تستوسترون که رایج ترین هورمون های مورد استفاده برای تغییر جنسیت در ماهیان می باشند، فقط ۵ روز پس از قطع هورمون از غذا ، به حدی کاهش می یابد که مقدار آن قابل اندازه گیری نمی باشد. به علاوه استروئیدهای مورد استفاده در کنترل جنسیت آزاد ماهیان در مرحله لاروی و ماه ها قبل از مصرف در ماهی قزل آلای رنگین کمان یک ساله ، کمتر ۱۲ ساعت و نیمه عمر تستوسترون، ۲٫۵ تا ۳٫۵ ساعت گزارش شده است .

بنابراین میزان هورمون مصرفی توسط هر ماهی بسیار کم بوده و سریعا از بدن ماهی دفع می گردد و از این لحاظ مصرف این گونه ماهی ها توسط انسان مشکل خاصی را بوجود نمی آورد.

تفاوت هورمون تراپی در دام و ماهی

کاربرد استروئیدها در کنترل جنسیت ماهیان با استروئیدهایی که در پروار کردن دام ها مورد استفاده قرار می گیرد تفاوت آشکار دارد. در دام هایی مانند گاو معمولا استروئیدهای مصنوعی استفاده می شود، در حالیکه در ماهیان از نوع طبیعی استفاده می شود.

دلیل استفاده از هورمون در دام ها پروار کردن است و به این دلیل دوره درمان طولانی خواهد بود اما در ماهیان درمان به اندازه چند ساعت یا چندین روز به طول می انجامد . دوره درمان در ماهی ، ماهها یا سالها تا قبل از رسیدن به اندازه بازاری به پایان می رسد و هنگام صید هیچ مقداری از این ترکیبات را در بدن خود ندارند.

نویسندگان: طیبه باشتی، همایون حسین زاده صحافی، داود ضرغام