آشنایی با گوسفند نژاد سنگسری گنجینه‌ای بومی

گوسفند را می‌توان یکی از برکت‌ها و نعمت‌های الهی برای انسان‌ها دانست. بسیاری بر این باورند که ایران نخستین خاستگاه پرورش گوسفند در جهان بوده و از این سرزمین، گوسفند به دیگر نقاط جهان راه یافته است. امروزه بیش از ۲۰۰ نژاد گوسفند در سراسر جهان شناسایی شده که بر اساس معیارهایی مانند نوع تولید، شرایط جغرافیایی، وجود دم یا دنبه، ظرافت پشم و پوست دسته‌بندی می‌شوند. گوسفندان ایرانی در گروه نژادهای دارای پشم ضخیم قرار می‌گیرند.

تنوع آب‌وهوایی ایران موجب شده تا بیش از ۲۵ نژاد گوسفند در کشور وجود داشته باشد که هرکدام با شرایط خاص اقلیمی سازگاری یافته‌اند. پرورش گوسفند از دیرباز در ایران رواج داشته و این حیوان به‌دلیل ویژگی‌های فیزیولوژیک منحصر به‌فرد، یکی از مناسب‌ترین دام‌ها برای بهره‌برداری از مراتع و پس‌چرهای زراعی است.

گوسفند سنگسری ، نژادی بومی از منطقه‌ای در شمال غرب شهرستان سمنان به نام مهدیشهر (سنگسر سابق) است که به روش‌های کوچرو، نیمه‌کوچرو و روستایی پرورش می‌یابد. هدف از پرورش این نژاد، تولید شیر، گوشت و پشم است. از ویژگی‌های بارز این گوسفند می‌توان به کم‌توقعی، مقاومت بالا در برابر بیماری‌ها، سازگاری با شرایط فقر غذایی و خشکسالی و توانایی راهپیمایی در مسافت‌های طولانی اشاره کرد. هدف این مقاله، آشنایی با ویژگی‌های این نژاد، سازگاری آن با شرایط کوهستانی، کم‌توقعی و اهمیت حفظ ذخیره ژنتیکی آن است.

خصوصیات ظاهری گوسفند نژاد سنگسری

از نظر شکل ظاهری، گوسفندان سنگسری در دسته‌های کشیده و بسیار کشیده قرار می‌گیرند. این گوسفندان دارای بدنی جمع و جور و دست و پایی ظریف هستند. دنبه آنها نسبتاً کوچک است و فاقد دنبالچه بوده یا دنبالچه‌ای بسیار کوچک دارد که به شکل برگشتگی در انتهای دنبه مشاهده می‌شود. هر دو جنس نر (قوچ) و ماده (میش) فاقد شاخ هستند. نیمرخ سر آنها اغلب صاف است و گوش‌هایی بلند دارند.

رنگ‌های این نژاد متنوع است و شامل سیاه، نخودی روشن، قهوه‌ای تیره و کبود می‌شود؛ اما رنگ نخودی (موسوم به «شیوا») رنگ غالب در گله‌هاست. به‌دلیل جثه کوچک و دست و پای ظریف، این گوسفند توانایی راهپیمایی زیادی در مناطق کوهستانی و کویری دارد و مقاومت بالایی در برابر تنش‌های سرمایی و گرمایی از خود نشان می‌دهد. البته وجود درصد نسبتاً بالای پشم «کمپ» در پوشش آنها، از کیفیت پشم می‌کاهد.

پراکنش

خاستگاه اصلی نژاد سنگسری، شهرستان مهدیشهر در فاصله حدود ۱۵ کیلومتری شمال شهر سمنان است. عشایر سنگسری، طولانی‌ترین مسیر کوچ را در بین عشایر ایران و حتی جهان طی می‌کنند؛ به‌طوری‌که فاصله بین دورترین نقطه ییلاق و قشلاق آنها به بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر می‌رسد.

ییلاق گوسفند سنگسری معمولاً در مناطق فیروزکوه، دماوند، طالقان کرج و مناطقی از مازندران مانند هراز، لاری، پلور، نور، آمل و بابل است. قشلاق آنها نیز در حاشیه کویر سمنان (اسپکشان، پیارجمند)، دامغان، شاهرود، ریات کریم و ورامین در تهران و شهرهایی مانند کاشمر و بجنورد در خراسان و مناطقی از استان مرکزی گسترده شده است.

متأسفانه به دلیل کوچک بودن جثه، این نژاد در معرض آمیخته‌گری با نژادهای دیگر قرار گرفته است. جمعیت تقریبی این نژاد حدود ۲۵۰۰۰ راس برآورد می‌شود، اما طبق آمارهای غیررسمی، تعداد گوسفندان خالص سنگسری در بین گله‌های مردمی تنها حدود ۱۵۰۰ راس است که لزوم توجه جدی به حفظ و جلوگیری از انقراض کامل این نژاد ارزشمند را نشان می‌دهد.

خصوصیات تولیدی

گوشت

هدف اصلی از نگهداری نژاد سنگسری، تولید گوشت و شیر است. دامداران این نژاد را به‌دلیل بازده اقتصادی بالا پرورش می‌دهند. گوشت گوسفند سنگسری به‌عنوان یکی از گوشت‌های باکیفیت و خوش‌طعم شناخته شده و در بازارهای داخلی و خارجی متقاضی دارد.

این نژاد ریزجثه، از قدرت زنده‌مانی قابل توجهی برخوردار است و میزان تلفات بره در آن پایین است. اگرچه نسبت خوراک مصرفی به تولید گوشت در مقایسه با نژادهای درشت‌جثه بالاتر است، اما این نژاد توانایی تبدیل جیره‌های حاوی پروتئین کم به گوشت را دارد و از این نظر دامی کم‌توقع محسوب می‌شود. راندمان لاشه (با متوسط وزن ۲۵ تا ۳۰ کیلوگرم) بسیار بالا است، اما درصد چربی قابل استحصال آن نسبتاً کم است. بهترین سن کشتار برای پرواربندی حدود یک سالگی است. وزن متوسط در زمان شیرگیری برای بره نر ۲۶/۸۶ کیلوگرم و برای بره ماده ۲۰/۷۳ کیلوگرم است.

جدول ۱: میانگین وزن گوسفند نژاد سنگسری در سنین مختلف (کیلوگرم)

پشم

گوسفندان سنگسری از پشم مناسبی برخوردارند که در صنایع مختلفی به کار می‌رود. از ویژگی‌های مثبت پشم این نژاد، درصد بالای پشم حقیقی در توده پشم قابل پشم‌چینی و ظرافت قابل توجه آن است.

• درصد تولید پشم: ۶۶/۶۱٪
• طول الیاف: ۴/۹۸ سانتی‌متر
• درصد پشم حقیقی: ۷۹/۸۲٪
• قطر الیاف: ۳۲/۴۲ میکرون
• درصد پشم متراکم: ۱۷/۵۰٪
• تولید پشم سالیانه: نر ۱۵۰۰۰–۱۷۰۰۰ گرم، ماده ۱۳۰۰۰–۱۵۰۰۰ گرم
• درصد پشم کمبر: ۹/۷۵٪

پشم‌چینی در این نژاد معمولاً سالی یک بار و در ماه خرداد انجام می‌شود.

شیر

طول دوره شیردهی در این نژاد ۶۰ روز و متوسط تولید شیر روزانه ۲۵۰ گرم است.

جدول ۲: ویژگی‌های شیر تولیدی نژاد سنگسری

ویژگی‌های تولیدمثلی

دوره زایش گوسفند سنگسری در زمستان و از اوایل بهمن ماه آغاز شده و تا قبل از فرارسیدن بهار ادامه می‌یابد. البته اکثر زایش‌ها در ماه‌های بهمن و اسفند رخ می‌دهد.

قوچ‌اندازی در سیستم عشایری معمولاً در فصل پاییز و از اول شهریور شروع شده و تا ۱۸ شهریور (دوره‌ای ۱۸ روزه که در دانش بومی عشایر به «ششا نرون» معروف است) ادامه می‌یابد.

• نرخ باروری: ۸۷ تا ۹۱ درصد
• نرخ دوقلوزایی: ۰/۱ تا ۰/۸ درصد
• نرخ سقط جنین: ۰/۹ تا ۱/۱ درصد
• تلفات قبل از شیرگیری: ۰/۸ درصد
• تلفات بعد از شیرگیری: ۰/۱ درصد
• وزن بلوغ: قوچ ۳۱ تا ۳۷ کیلوگرم، میش ۲۸ تا ۳۴ کیلوگرم
• مدت آبستنی: ۱۵۰ روز
• سن در اولین جفتگیری (میش): ۱۸ ماه
• مدت فحلی: ۱ تا ۲ روز

جدول ۳: دوره زایش میش‌های سنگسری

• پیش‌آورد: حداقل درصد زایش در روزهای اولیه
• پس‌آورد: حداکثر درصد زایش در روزهای پایانی

زمان زایش در ایل سنگسری به دوره‌های پیش‌آورد، پس‌آورد (بعد از ششا) و ششای اول، دوم و سوم تقسیم‌بندی می‌شود. بیشترین زایش مربوط به دوره ششای سوم و پس‌آورد و کمترین آن مربوط به پیش‌آورد و ششای دوم است. زایش‌های خارج از این فصل نیز وجود دارند که به آنها «خالک» گفته می‌شود.

نیازهای تغذیه‌ای گوسفندان عشایری در مرتع

نیازهای تغذیه‌ای دام به عواملی مانند جنس، وزن، شرایط فیزیولوژیک و کیفیت خوراک مصرفی (اعم از علوفه مرتعی یا کنستانتره) بستگی دارد. بر اساس تحقیقات، مقدار علوفه مورد نیاز برای یک میش بالغ سنگسری با میانگین وزن ۳۷ کیلوگرم، در اوایل، اواسط و اواخر فصل رشد به ترتیب ۱/۵، ۱/۶ و ۲/۳ کیلوگرم علوفه خشک در روز برآورد می‌شود.

برای یک قوچ بالغ با میانگین وزن ۴۹ کیلوگرم، این مقدار در مراحل مختلف رشد مرتع به ترتیب ۱/۹، ۲/۵ و ۲/۹ کیلوگرم علوفه خشک روزانه در نظر گرفته می‌شود. نیاز روزانه بره‌ها با میانگین وزن ۱۹/۸۸ کیلوگرم نیز در طول فصل رشد به ترتیب ۱/۳، ۱/۷ و ۱/۹ کیلوگرم است.

با توجه به تفاوت نیاز در مراحل مختلف، درنظر گرفتن یک مقدار ثابت (مثلاً ۱/۵ کیلوگرم) برای تأمین نیاز روزانه تمام دام‌ها صحیح نبوده و لازم است نیاز تغذیه‌ای بر اساس کیفیت علوفه در هر مرحله از فصل رشد مشخص گردد.

دوره جامع • دانلود فوری

مجموعه آموزش پرورش گوسفند و بز

آموزش کامل پرورش صنعتی و سنتی گوسفند و بز، مدیریت گله، تغذیه و بهداشت

• آشنایی با نژادهای گوسفند و بز و انتخاب بهترین نژاد برای تولید
• مدیریت خوراک، جیره‌نویسی و بهبود ضریب تبدیل
• پیشگیری و کنترل بیماری‌ها و انگل‌های رایج
• اصول تکثیر، بره‌زایی، بزغاله‌زایی و مدیریت پرواربندی

به‌روز‌رسانی رایگان پشتیبانی تخصصی مناسب دامداران و سرمایه‌گذاران مشاهده و دانلود مجموعه

برتری‌ها و معایب نژاد سنگسری

برتری‌ها

• تولید گوشت باکیفیت: این نژاد گوشتی است و لاشه آن می‌تواند تا ۶۰ درصد وزن قبل از ذبح را تشکیل دهد.
• مقاومت در برابر شرایط سخت محیطی: سازگاری و مقاومت بالا در برابر شرایط محیطی دشوار و ناهموار.
• توانایی حرکت در مناطق کوهستانی: به‌دلیل جثه کوچک و ساختار فیزیکی مناسب، قادر به پیمودن مسافت‌های طولانی در ارتفاعات است.
• مقرون‌به‌صرفه بودن: به‌دلیل بازده مناسب پرواری و مقاومت در برابر بیماری‌ها، گزینه‌ای اقتصادی برای دامداران محسوب می‌شود.

معایب

• جثه کوچک: اندازه کوچک جثه ممکن است برای بهبود عملکرد تولیدی نیازمند برنامه‌های اصلاح نژادی باشد.
• نیاز به اصلاح نژادی: برای بهبود برخی صفات تولیدی، نیاز به اجرای برنامه‌های اصلاح نژادی هدفمند وجود دارد که می‌تواند برای برخی دامداران چالش‌برانگیز باشد.
• امکان وجود شاخ در قوچ‌ها: برخی از قوچ‌ها ممکن است دارای شاخ باشند که این ویژگی می‌تواند از نظر ظاهری و اقتصادی مطلوب نباشد.

نتیجه‌گیری

گوسفند سنگسری، نژادی منحصر به‌فرد و بومی ایران است که به‌دلیل ویژگی‌های خاص و متمایز خود، شایسته توجه بیشتر پژوهشگران و مسئولان است. این نژاد گوشتی و ریزجثه، دارای تنوع رنگی از قهوه‌ای بسیار روشن تا بسیار تیره است. قوچ‌ها و میش‌های بدون شاخ و دارای دنبه‌های بسیار کوتاه و فاقد آویز، از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردارند.

به‌دلیل توانایی تحمل شرایط سخت محیطی و مقاومت در برابر بیماری‌ها، اجرای برنامه‌های هدفمند اصلاح نژادی برای افزایش تولید گوشت، شیر و نرخ چندقلوزایی در این نژاد ضروری به نظر می‌رسد. امید است با سرمایه‌گذاری و مدیریت صحیح، گامی بلند در جهت حفظ، بهبود و توسعه این سرمایه ژنتیکی ارزشمند برداشته شود.

نوشته قبلی

مدیریت مصرف بهینه کود در کشت برنج