روش های مقابله با سرمازدگی باغ ها

تاریخ انتشار: 16 بهمن 1400

سرمازدگی باغ ها و یخبندان از مهم ترین عوامل خسارت زا در محصولات کشاورزی بوده و همه ساله صدمات جبران ناپذیری را به چرخه تولید و اقتصاد کشاورزی کشور وارد می کند و متاسفانه پهنه وسیعی از حاصلخیز ترین مناطق تولیدی کشور در معرض این تهدید واقع می شود.

سرمازدگی در کشاورزی به وقوع پدیده افت ناگهانی دما خارج از زمان مورد انتظار اطلاق می گردد. به عبارت دیگر سرمازدگی پدیده ای است که در درجه حرارت های پایین سبب ایجاد خسارت و یا از بین رفتن اندام های گیاهی می شود و هر ساله خسارت های زیادی بر جای می گذارد.

انواع تنش سرمایی

سرمای تشعشی

این سرما محلی است و به واسطه از دست رفتن حرارت ذخیره شده در زمین بر اثر تشعشع به وجود می آید. این نوع سرما در شب های صاف اوایل بهار و یا اوایل پاییز و در ساعات نزدیک به طلوع آفتاب به وقوع می پیوندد.

سرمای انتقالی یا جبهه ای

این نوع سرما گستره وسیعی دارد و همراه با باد های سرد و هوای ابری است و به دلیل وسعت زیاد کنترل و مقابله با آن مشکل می باشد.

علائم ظاهری خسارت سرمازدگی باغ در اندام های گیاهان

بارزترین علامت تنش سرما و یخ زدگی در صبح روز بعد از یخبندان دیده می شود که به شرح زیر است:

برگ های خسارت دیده رنگی سبز تیره و ظاهری خیس خورده دارند. اگر خسارت شدید نبوده یا تمام سطح برگ را نگرفته باشد، برگ بر روی درخت مانده و خسارت جبران می شود.
خسارت در مورد میوه های سرد سیری منحصرا به شکوفه های درختان محدود می شود. شکوفه های خسارت دیده ظاهری قهوه ای تا سیاه پیدا نموده و در صورتی که از نزدیک به آن دقیق شویم، ملاحظه می شود که گلبرگ ها شفاف شده و در میان انگشتان به راحتی له می شوند. به این ترتیب در اثر صدمات وارده شکوفه ها ظرف چند روز ریخته و درخت فاقد میوه در آن سال خواهد بود.

روش های مقابله با سرمازدگی

روش های مقابله با خسارت های ناشی از سرمازدگی به دو دسته روش های حفاظت غیرفعال ( بلند مدت ) و روش های حفاظت فعال ( کوتاه مدت ) تقسیم می شود.

الف) حفاظت غیرفعال یا بلند مدت :

شامل روش هایی است که در زمان قبل از فرا رسیدن شب های یخبندان انجام می شود و شامل موارد زیر است:

۱. انتخاب مکان: بهترین روش برای حفاظت گیاهان در برابر یخبندان، انتخاب مکان مناسب برای کاشت می باشد. انتخاب مکان مناسب از طریق عواملی نظیر شکل زمین، درصد شیب زمین، خصوصیات خاک، مکان مناسب زهکشی هوا، آب و هوای منطقه و … امکان پذیر است. مثلا زمین های با شیب ملایم مناسب و زمین های گود و ته دره ها نامناسب هستند. خطر یخبندان در دامنه های جنوبی کمتر از دامنه های شمالی است. در شگل زیر دره نسبت به دامنه سردتر و مخزن هوای سرد است.

۲. خاک مناسب: به خصوصیاتی از جمله بافت و ساختمان خاک، حاصل خیزی، ظرفیت نگهداری، میزان مواد آلی و زنگ خاک باید توجه کرد. هر چه عمق خاک بیشتر باشد میزان گرمای بیشتری را در خود ذخیره می کند و در نتیجه مدت بیشتری محیط کانون گیاه را گرم نگه خواهد داشت. همچنین خاک های تیره به علت جذب بیشتر اشعه های خورشید، گرم تر شده و نسبت به خاک های روشن دیرتر سرد می شوند.

۳. انتخاب ارقام مناسب: استفاده از ارقامی که در مرحله گلدهی قادر به تحمل سرما باشند به عنوان روشی مناسب در کاهش میزان خسارت ناشی از یخ زدگی شناخته شده است. همچنین بعضی از ارقام هستند که دیرتر به گل می روند و سرمای بهاره را پشت سر می گذارند و از سرمازدگی فرار می کنند.

۴. انتخاب پایه ی مناسب: پیوند زدن ارقام بر روی پایه های مقاوم یکی از موثرترین اقدامات برای مقاومت ساختمان درختان در مناطقی که با خطر سرمازدگی همراه است، می باشد. البته در انتخاب پایه تنها مقاومت آن ها در مقابل سرما مد نظر قرار نمی گیرد، بلکه عوامل متعددی را در انتخاب پایه برای اصلاح نباتات در نظر می گیرند که ممکن است یکی از آن ها مقاومت به سرما باشد.

۵. پیشگیری به وسیله ی سایر عملیات به زراعی، شامل:

تغذیه ی گیاهی: گیاهانی که با مقادیر بهینه و متعادل عناصر غذایی رشد می کنند، می توانند دماهای پایین را بهتر تحمل کنند. به کار بردن کود ازته در پاییز برای مناطقی که با خطر خسارت یخبندان زمستانه مواجه هستند، توصیه نمی شود. از طرف دیگر مصرف کود پتاسه در طول فصل رویش، مقاومت گیاهان به سرما را افزایش می دهد. همچنین مصرف کود های حیوانی به ویژه در سایه انداز درختان باعث ایجاد گرما و کاهش سرما می شود.
پیوند زدن: زخم های جای پیوند در مقابل سرما و یخبندان خیلی حساس هستند و اگر این زخم ها با سرما رو به رو شوند، پوست اطراف پیوند آسیب می بیند، بهتر است پیوند زدن زمانی انجام گیرد که خطر سرما رفع شده باشد.
بادشکن: بادشکن و موانع فیزیکی شامل دیوارها باید طوری احداث شوند که مانع از ورود هوای سرد و متراکم به باغ شوند و یا مسیر حرکت هوای سرد را منحرف کنند.
هرس به موقع: هرس زود هنگام و پیش از شروع سرما موجب آسیب بیشتری به درختان می شود. لذا در نواحی که احتمال خطر سرمای زمستان وجود دارد، حتی الامکان باید عملیات هرس را تا اواخر اسفند و رفع خطر سرمای زمستان به تعویض انداخت.

تخصصی ترین و جامع ترین پکیج آموزش باغداری

پکیج آموزش باغداری شامل کتاب ها ، نشریات ، ویدیوها و نرم افزار آموزشی در زمینه باغداری است که همه باغداران برای موفقیت در حرفه خود به محتویات این مجموعه نیاز دارند. بسته ای نایاب از اطلاعات بروز و کاربردی برای باغداران ، دانشجویان رشته کشاورزی ، کارشناسان و کلیه علاقه مندان

ب) روش های حفاظتی فعال یا کوتاه مدت :

شامل اقداماتی است که در شب های وقوع یخبندان به منظور تعدیل و کاهش اثرات دماهای زیر صفر درجه انجام می گیرد و هزینه بر و موقتی هستند. این روش ها عبارتند از:

استفاده از بخاری: استفاده از بخاری به منظور گرم کردن موقت محیط موثر می باشد و بیشتر برای مبارزه با یخبندان نوع تابشی که تنها در طول شب اتفاق می افتد و تداوم شبانه روزی ندارد به کار می رود. در جاهای پست و بلند بخاری ها را در دره ها می گذارند، زیرا حرارت تولید شده در جهت شیب حرکت کرده و بالا می رود. ولی در یخبندان های بادی بخاری ها را در مرزهای ورود جریان هوای سرد قرار می دهند. به طور کلی هر چه بخاری ها کوچک تر و تعداد آن بیشتر باشد و به خوبی در سطح منطقه مورد حفاظت توزیع شده باشد، موثرتر از زمانی است که بخاری های بزرگ ولی به تعداد کم استفاده شوند.
دستگاه مولد باد: استفاده از مولد باد بیشتر در مواقعی موثر و مفید خواهد بود که وارونگی هوا وجود داشته باشد. به کمک این روش می توان به صورت مکانیکی هوای گرمی را که در روز بالا رفته را به پایین هدایت نمود. یک ماشین باد شامل یک برج یا پایه ای به ارتفاع ۱۰ تا ۱۲/۵ متر و پروانه ای که در بالای برج نصب می شود. موتور و اجرای محرک ماشین معمولا در پایین برج قرار دارند.

سیستم چاهک معکوس: در شرایط یخبندان های تشعشی با به کار انداختن این دستگاه هوای سرد محیط باغ از قسمت پایین دستگاه وارد گشته و با فشار به ارتفاع رانده می شود. در نتیجه هوای گرم موجود در لایه وارونگی به صورت چرخشی به سطح رانده می شود و از این طریق باعث تعدیل دمای محیط می گردد. با توجه به ابعاد، این دستگاه قادر است مساحتی از ۳ تا ۸ هکتار را پوشش دهد.
استفاده از آبپاش ها یا آبیاری بارانی: در این روش پاشیدن آب روی شاخ و برگ گیاهان و یخ زدن آن به دلیل آزاد شدن گرما از آب در حال یخ زدن باعث حفاظت از سرما می شود. هرچه درجه حرارت سردتر و باد شدیدتر باشد، آب بیشتری نیاز است. در غیر این صورت با تولید یخ کدر روی شاخه ها سرمازدگی بیشتر می گردد.
آبیاری سطحی: حفاظت به وسیله غرقاب نمودن از روش های قدیمی حفاظتی در مقابل سرما است. آب آبیاری درجه حرارتی بالاتر از سطح سرد باغ دارد و بدین وسیله از پایین آمدن درجه حرارت زمین جلوگیری به عمل می آورد. برای استفاده از آب باید مقدار آن به قدر کافی در دسترس باشد تا در شب های بعدی احتمال خطر سرمازدگی وجود دارد بتوان از آب برای حفاظت درختان استفاده کرد.
حفاظت به وسیله ی سوخت های جامد: این سوخت ها تهیه شده از کک های نفتی یا موم های نفتی هستند که بعضی از آن ها به صورت آجر بسته بندی شده در بازار موجود می باشند. برخی دیگر از این نوع سوخت ها را داخل سطل ها و یا ظروف آهنی جای داده و قابل پر شدن مجدد هستند. این نوع سوخت ها بیشتر در گرم کرن باغات هلو و مرکبات و سیب کاربرد دارد، به طوری که آن ها را مستقیما زیر درخت قرار می دهند.
حفاظت به وسیله ی سوخت های دیگر: می توان مصرف سوخت هایی مانند: چوب، ذغال سنگ، خاک ذغال، کاه، کود حیوانی و بوته های خشک و شاخه های هرس شده موجود در سطح باغ را نام برد.
حفاظت به وسیله ی پوشش: در این روش از شاخ و برگ درختان برای پوشش درختچه ها و نهال های جوان در مدت زمانی که احتمال سرمازدگی وجود داشته باشد، استفاده می کنند. حفاظت نباتات به خصوص گیاهان زینتی به وسیله ی پلاستیک نیز در منازل نوعی از این حفاظت است.
استفاده از مه مصنوعی: با استفاده از سمپاش یا فوگر برای ایجاد حالت مه مصنوعی، می توان از کاهش درجه حرارت تا حدودی جلوگیری کرد. به این صورت که مه تولید شده در نزدیکی زمین متراکم شده و از ورود هوای سرد جلوگیری می کند.