بیماری های ویروسی مهم در محصولات جالیزی

با وجود آنکه علم ویروس شناسی علم نسبتا جدیدی می باشد، لیکن بسیاری از بیماری های ویروسی طبق نظر کارشناسان از دوران های قدیم وجود داشته اند. اکثر بیماری های ویروسی از سال 1900 به بعد توصیف شده اند. ویروس ها در انواع و اقسام موجودات زنده وجود دارند و به تمام شکل های حیات از جمله باکتری ها، قارچ ها و تمام انواع گیاهان از گیاهان علفی تا درختان حمله می کنند. ویروس های گیاهی ممکن است به قسمتی از گیاه یا به تمام آن آسیب برسانند و با کاهش کمیت و کیفیت محصول، خسارات اقتصادی به بار آورند. خسارت ها گاهی مصیبت بار و گاهی خفیف اند. برخی از بیماری های ویروسی، تمامی کشتزارهای بعضی محصولات را در نواحی معینی نابود کرده اند. ویروس ها هر سال موجب بروز خسارت فراوان در کدوئیان در سراسر دنیا می شوند، در استان گیلان نیز هر ساله خسارت بیماری های ویروسی بر روی محصولات جالیزی کاملا مشهود می باشد و در سال های 1384 و 1392 شیوع و گسترش این بیماری ها، خسارت قابل توجهی به مزارع جالیز وارد نمود و باعث افت شدید کمی و کیفی محصولات جالیزی (خربزه، هندوانه، کدو و خیار) و کاهش چشمگیر درآمد کشاورزان این بخش گردید که مقاله حاضر مختصری راجع به ویروس ها و دو بیماری ویروسی مهم منطقه (موزائیک خیار و موزائیک هندوانه) می باشد که امید است در افزایش دانش و آگاهی بهره برداران این بخش، مفید واقع شود

ویروس

ویروس ها موجوداتی بسیار کوچک و غیر قابل رؤیت با میکروسکوپ معمولی (نوری) هستند که تنها در سلول های زنده تکثیر می یابند. تمام ویروس ها، انگل سلول ها هستند و بیماری های گوناگونی را در همه انواع موجودات زنده به وجود می آورند. برخی ویروس ها به انسان یا حیوان یا هر دو حمله می کنند و باعث ایجاد بیماری هایی مانند آنفولانزا، فلج، هاری، آبله، ایدز و زگیل می شوند. گیاهان، قارچ ها و باکتری ها نیز مورد حمله ویروس های مختلف قرار می گیرند.

خصوصیات ویروس های گیاهی

ویروس های گیاهی نه تنها از لحاظ اندازه و شکل، بلکه از لحاظ سادگی ترکیب شیمیایی و ساختمان فیزیکی، روش های تولید آلودگی، نحوه ی تکثیر و نشانه هایی که در میزبان خود تولید می کنند نیز با تمام بیمارگرهای گیاهی دیگر تفاوت بارز دارند. ویروس های گیاهی، شکل و اندازه های متفاوت دارند. نزدیک نیمی از آنها دراز و تقریبا به همین تعداد نیز گرد و بقیه استوانه ای یا باسیل مانند هستند. ویروس ها برای تولید مثل تقسیم نمی شوند، بلکه با وادار کردن میزبان خود به ساختن ویروس بیشتر، تکثیر می یابند. ویروس های گیاهی از راه زخم هایی وارد سلول می شوند که به طور مکانیکی یا بر اثر ناقلان ایجاد می شوند یا همراه دانه گرده آلوده در تخمک قرار می گیرند.هنگامی که ویروس، گیاهی را آلوده می سازد، از سلولی به سلول دیگر حرکت و در تمام یا اکثر آنها همانندسازی می کند.

نشانه های بیماری های ویروسی در گیاهان

به نظر می رسد که تقریبا همه بیماری های ویروسی کم و بیش باعث کاهش رشد، کوتولگی و کاهش محصول می شوند. ویروس ها به طور معمول طول عمر گیاه آلوده را کاهش می دهند. هر چند به ندرت ممکن است بلافاصله پس از آلودگی باعث مرگ گیاه شوند. این آثار ممکن است شدید و در ظاهر چشمگیر یا خیلی ملایم و خفیف باشند و به نظر نیایند. متداول ترین علائم بیماری های ویروسی در گیاهان عبارت از تغییرات در رشد و نمو گیاهان، تغییرات در رنگ، تغییرات در بافت، تغییرات در شکل اندام ها، رشد غیرعادی، تغییر در شکل میوه و بذر، پژمردگی، نکروزه شدن، زخم موضعی، کم شدن قطر برگ ها، بدمزه شدن میوه ها، عقیم ماندن گیاه و غیره می باشند.

انتقال ویروس های گیاهی

هیچ ویروسی به خودی خود از گیاه خارج نمی شود و به وسیله آب، باد و عوامل دیگری نظیر اینها انتقال می یابد. برای انتقال ویروس از گیاهی به گیاه دیگر، راه های متفاوتی وجود دارد. انتقال ممکن است از طریق تکثیر رویشی گیاه، به طور مکانیکی از طریق شیره گیاه، از راه بذر، دانه گرده، علف هرز انگل سس، یا توسط حشرات، کنه ها، نماتدها و قارچ های خاص صورت گیرد. بدون شک، معمول ترین و از لحاظ اقتصادی مهم ترین وسیله انتقال ویروس ها در مزرعه، ناقلان حشره ای هستند که از بین حشرات، در درجه اول شته ها و سپس زنجره ها مهم می باشند.بیماری های ویروسی مهم در محصولات جالیزی

ویروس موزائیک خیار (Cucumber Mosaic Virus CMV)

یکی از مهم ترین بیماری های گیاهان جالیزی شامل خیار، طالبی، هندوانه و کدو در ایران بیماری ویروسی آبله ای شدن برگ و یا به عبارت دیگر بیماری موزائیک کدوئیان است. عامل بیماری که ویروس موزائیک خیار (CMV) نامیده می شود یکی از مهم ترین ویروس هایی است که در سراسر دنیا انتشار دارد و شاید بتوان گفت که این ویروس در مقایسه با سایر ویروس ها، وسیع ترین دامنه میزبانی را دارد و علاوه بر کدوئیان به گوجه فرنگی، توتون، فلفل، شلغم، ترب، هویج، کاهو، لوبیا چشم بلبلی، باقلا، نخود، عدس، بادنجان، اسفناج، کرفس، چغندر، لوبیا و برخی از گیاهان زینتی و تعداد زیادی از علف های هرز نیز حمله می نماید.

علائم بیماری ویروسی موزائیک خیار

علائم این بیماری در روی میزبان های مختلف ممکن است به صورت موزائیک، زخم موضعی (الکه)، کوتولگی، چین خوردگی برگ، برجستگی هایی به صورت چینه دانی، نقش حلقوی، تغییر رنگ بافت ها، لکه های کلروتیک و غیره ظاهر شوند. بوته های خیار و سایر کدوئیان غالب هفته های اول در مزارع آلوده می شوند. چهار تا پنج روز پس از آلودگی، کوتیلدون ها (لپه ها) زرد و پژمرده می شوند. برگ های جوان کوچک چین خورده و به سمت پایین انحناء پیدا می کنند. فاصله بین گره ها کم و ساقه کوتاه شده، معمولا رشد آن از 30 سانتی متر تجاوز نمی کند. اندازه برگ های آلوده به نصف برگهای سالم می رسد. گیاه بیمار، گل و میوه کمتری تولید کرده، در عوض بوته ها ظاهری پرپشت و کپه ای پیدا می کنند. در حاشیه برگ های مسن لکه هایی ایجاد می شود که سپس این لکه ها تمام سطح برگ را فرا گرفته و باعث خشک شدن برگ ها می گردند. برگ های مرده به دم برگ آویزان شده یا می ریزند. در این صورت شاخه های مسن لخت به نظر می رسند. در مورد خیار حالت برگ تاولی به ندرت دیده می شود و برعکس برگ ها اغلب دارای حالت موزائیک و لک و پیس می باشند، حال آنکه گاهی حالت برگ تاولی در مورد هندوانه و کدو بیش از خیار ملاحظه می گردد. ممکن است تشکیل گل در بوته های بیمار افزایش یابد، ولی گل های حاصله اغلب به میوه تبدیل می شوند. سطح میوه ها نیز ابلق، اندازه آنها کوچک و دارای طعم بی مزه هستند.بیماری های ویروسی مهم در محصولات جالیزی

انتقال ویروس موزائیک خیار

انتقال و گسترش ویروس موزائیک خیار از طریق مایه زنی مکانیکی، بذر، سس و حشرات ناقل صورت می گیرد. ویروس موزائیک خیار در بسیاری از علف های هرز، گل ها و گیاهان زراعی چندساله زمستان گذرانی می کند. علف های هرز چندساله در زمستان ویروس را در ریشه نگاه می دارند و در بهار آن را به قسمت های هوایی منتقل می کنند. از اینجاست که شته ها ویروس را می گیرند و به گیاهان حساس انتقال می دهند. هنگامی که چند بوته در مزرعه به این ویروس آلوده شدند، حشرات ناقل و نیز انسان با وجین کردن و دستکاری بوته ها آن را به تعداد خیلی زیادتری بوته سلم منتقل می کنند.

ویروس موزائیک هندوانه (Watermelon Mosaic Virus WMV)

این ویروس اولین بار در سال 1351 توسط واید من و مصطفوی از اصفهان و ورامین و توسط ایزدپناه در سال 1361 از فارس گزارش گردید. الهی نیا نیز علائم آلودگی این ویروس را در کدوئیان استان مازندران و گیلان مشاهده نمود، سمیعی (به نقل از شریفی و معصومی، 1392) میزان آلودگی کدوییان توسط WMV در گلخانه های استان گیلان را 8.27 درصد برآورد نمود. این ویروس دارای دامنه میزبانی وسیع بوده و در خانواده های گیاهی مختلف ایجاد بیماری می کند.بیماری های ویروسی مهم در محصولات جالیزی

علائم بیماری ویروسی موزائیک هندوانه

بوته های هندوانه مبتلا به این بیماری کوتولگی شدید یا متوسط پیدا می کنند. بدشکلی و تاولی شدن برگ ها، ایجاد لکه های سبز و روشن و هم چنین زود شدن حاشیه برگ ها از علائم دیگر این بیماری است. در اثر این بیماری، میوه هندوانه کوچک می شود و در روی آن لکه هایی ایجاد می گردد. برگ های کدو نیز بدشکل و ظاهری تاول دار پیدا می کنند. مهم ترین علائم روی میوه های کدو برآمدگی هایی است که رشد زیاد پیدا کرده، سبب بدشکلی شدید میوه کدو می شوند. برگ های خیار هم با علائم موزائیکی مشخص می گردند.

انتقال ویروس موزائیک هندوانه

این ویروس هم به طور مکانیکی و هم توسط گونه های مختلف شته ها با رابطه ناپایا منتقل می گردد. هم چنین ممکن است از بذر آلوده کدوئیان در مزرعه ظاهر شود و سپس توسط شته ها انتشار یابد.

روش های کنترل این دو بیماری ویروسی

به طور کلی برای کنترل بیماری های ویروسی مهم جالیز، ضمن تأکید بر اهمیت عمل پیشگیری، روش های زیر پیشنهاد می گردد:
  1. کنترل حشرات ناقل : نظر به اینکه شته ها نقش بسیار مهمی در انتقال بیماری های ویروسی دارند، لذا کنترل آنها می تواند تا حدودی از توسعه و گسترش آلودگی بکاهد.
  2. انتخاب بذر عاری از ویروس : این عمل در گیاهانی که ویروس در آنها از طریق بذر انتقال می یابد بسیار مهم می باشد.
  3. کنترل علف های هرز : این ویروس ها بر روی بسیاری از علف های هرز زمستان گذرانی می کنند، از این رو از بین بردن این گونه علف های هرز در اطراف مزارع در کنترل بیماری بسیار مهم می باشد.
  4. شناسایی و کاشت ارقام مقاوم : بهترین راه پیشگیری، استفاده از ارقام مقاوم به ویروس می باشد.
  5. حذف بوته های آلوده اولیه : به محض مشاهده اولین بوته های آلوده به ویروس، به منظور جلوگیری از گسترش آن توسط ناقلین، حذف و امحاء آنها تا حدودی می تواند موثر باشد.
منبع: سازمان جهاد کشاورزی استان گیلان / مهران محمدی