مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
از میان الیاف دامی تولید شده در جهان بعد از پشم، موهر در رتبه دوم قرار دارد. الیاف موهر به وسیله بز آنقوره که در ایران بز مرخز نام دارد تولید می شود. بزهای آنقوره حیوانات چند منظوره ای هستند، به عنوان مثال در کشور ترکیه از موهر گوشت و شیر تولیدی آنها کسب درآمد می شود.
موهر الیافی است لطیف و براق که بدلیل استحکام، قابلیت ارتجاع، غیر قابل اشتعال بودن، جذب سریع رطوبت و دیر از دست دادن آب، کمتر چروک شدن، براقیت، طول مناسب، جذب کامل رنگ و ثبات رنگ آن کاربردهای وسیعی پیدا کرده است. اندازه بدن و سرعت رشد در بزهای تولید کننده موهر و کشمیر نه تنها از نظر الیاف بلکه از نظر تولید گوشت نیز اهمیت دارد.
خصوصیات ظاهری بز مَرخُز
بز مرخز تنها نژاد بز تک پوششی کشور و مولد الیافی براق ظریف و نرم با نام محلی (مَه رَه ز) که فقط توسط این نژاد تولید می شود. گسترش الیاف در این نژاد قابل توجه است به طوری که زیر گردن، زیر شکم و دست و پاها نیز پوشیده از الیاف است. از ویژگی های برجسته الیاف بز مرخز خاصیت ضدسرطان پوست است چون آن الیاف از اشعه ماوراء بنفش خورشید جلوگیری می کنند و همچنین خواص عایق بندی مناسبی در برابر هوای سرد و گرم از خود نشان می دهد.
جمعیت و پراکنش جغرافیایی بز مرخز
براساس مطالعات صورت گرفته مشخص شده است که این نژاد قبلا در جنوب غربی استان آذربایجان غربی ، بخش های غربی استان کردستان و شمال غربی استان کرمانشاه حضور داشته ولی در حال حاضر فقط در تعدادی از روستاهای جنوب غربی استان آذربایجان غربی و بالاخص بخش های آلوت و آرمرده شهرستان بانه استان کردستان پراکنده است.
طبق بررسی های مختلف در سالهای متعددی نشان از کاهش تعداد این نوع از بز دارد که در ذیل به صورت کامل بیان شده است.
- طبق برآورد سازمان جهاد سازندگی در سال ۱۳۷۵ نشان داد که جمعیت بز مرخز در سه استان مذکور بالغ بر ۲۲۰۰۰ رأس و در منطقه بانه ۱۵۳۸۷ رأس بوده است.
- بر اساس گزارش کارشناسان امور دام شهرستان بانه جمعیت این نژاد در سال ۱۳۸۴ در حدود ۵۰۰۰ رأس و روند کاهشی آن همچنان ادامه دارد.
- در چند سال اخیر جمعیت آن به شدت کاهش یافته، به طوری که در سال ۱۳۹۲، ۱۶۶۹ راس و در سال ۱۳۹۵، ۸۰۴ راس بز در زیستگاه آن سرشماری شده اند.
ویژگی های تولید محصولات بز نژاد مرخز
هدف اصلی از پرورش بز مرخز به ترتیب اولویت عبارت است از؛
- تولید الیاف
- تولید گوشت
الیاف تولیدی به رنگ های سفید طیف های مختلف رنگ قهوه ای، خاکستری و سیاه دیده می شود. بزها بیشتر قهوه ای رنگ بوده و الیاف خاکستری و سیاه مقبولیت و ارزش بیشتری دارند. همان طور که قبلا نیز گفته شد تولید گوشت نیز یکی از اهداف اصلی پرورش بز مرخز است که در جدول (۱) خصوصیات اوزان بز مرخز ذکر شده است.
فرآوری الیاف بز مرخُز
الیاف تولیدی پس از فرآوری در کارگاه های محلی واقع در شهرها و روستاهای منطقه به نخ تبدیل شده و نخ حاصله به دستکش، جوراب، کلاه، پارچه های نواری و سایر محصولات تبدیل می شود. پارچه های نواری به عرض ۱۵-۱۰ سانتیمتر و به طول ۴۰-۳۰ متر تهیه شده (شکل ۲) و از بهم دوختن آنها لباس کردی تهیه می شود که بسیار گران قیمت است (شکل ۳). دیگر خصوصیات الیاف تولیدی بز مرخز در جدول (۲) بیان شده است.
ضایعات حاصل از فرآوری نیز مورد استفاده قرار گرفته و از آنها محصولاتی تهیه می شود میزان تولید الیاف در محل پرورش برای بزغاله ها در حدود ۰/۵ کیلوگرم، بزهای ماده بالغ ۰/۵-۱ کیلوگرم و بزهای نر بالغ ۱/۵ -۱ کیلوگرم است.
مهمترین چالش موجود در پرورش بز مرخز
در ده سال اخیر جمعیت بز مرخز در استان کردستان تقریباً ۷۰ درصد کاهش یافته و به کمتر از ۸۰۰ رأس رسیده است. شواهد نشان می دهد این روند کاهش جمعیت ادامه یافته و این نژاد در معرض نابودی قرار گرفته است. دلایل متعددی برای کاهش انگیزه های اقتصادی، اجتماعی پرورش دهندگان وجود دارند که مهمترین این دلایل عبارت است از:
- عدم حمایت دولت از تولید الیاف طبیعی دامی
- اجرای طرح صیانت از جنگل و برهم زدن سیستم بهره برداری موجود
- جایگزینی الیاف مصنوعی (با قیمت کمتر و تنوع محصولات)
- جایگزینی بز مویی (با تولید گوشت و شیر بیشتر)
- مشکلات فروش و بازاریابی الیاف تولیدی (با سنتی ماندن صنایع فرآوری)
- وجود مشاغل کاذب با درآمد بیشتر در منطقه
نتیجه گیری
با توجه به موارد گفته شده در این نوشتار و همچنین با در نظر گرفتن بررسی ها و مطالعات متعدد در زمینه افزایش پرورش بز مرخز می توان به موارد ذیل اشاره نمود.
- بررسی های انجام شده نشان می دهد بیش از ۸۷ درصد از جمعیت بز مرخز (در زیستگاه های طبیعی) در منطقه ای با شعاع کمتر از ۷ کیلومتر پراکنده شده است.
- اجرای پروژه هایی که منجر به افزایش جمعیت بز مرخز می شود.
- با توجه به وضعیت بز مرخز در زیستگاه اصلی آن، ضرورت حفاظت از نژاد در ایستگاه بیشتر از گذشته شده و کاملاً حیاتی است.
نویسندگان: رحمن ابن عباسی، حمیدرضا بهمنی و صالح صالحی
