تشریح تصویری دستگاه گوارش طیور

از سری مقالات آموزشی بخش دام و طیور این بار با مطلب تشریح تصویری دستگاه گوارش طیور ، با هم همراه می شویم تا به صورت تصویری با اجزای مختلف سیستم گوارش طیور به ویژه مرغ ، آشنا شویم.

۱- قسمت های مختلف دستگاه گوارش

دستگاه گوارش طیور در مقایسه با دستگاه گوارش سایر حیوانات تفاوت هاى ویژه اى دارد. اندازه دستگاه گوارش طیور، بستگى به اندازه جثه، نوع و میزان غذاى مصرفى و گونه پرنده دارد. دستگاه گوارش در مرغ هاى مادر بزرگتر از جوجه هاى گوشتى است. همچنین در بعضى پرندگان نظیر شترمرغ دستگاه گوارش، بسیار بزرگتر از پرندگان کوچک مى باشد.

دستگاه گوارش در طیور شامل قسمت هاى زیر است:

دهان ( حفره دهانى- حلقى )

دهان در طیور فاقد لب و دندان است و کام نرم در طیور وجود ندارد. حفره دهانى در این حیوانات به وسیله منقارها از محیط بیرون جدا مى شود. منقارها به صورت ۲ منقار سخت و شاخى هستند که بر روى هم قرار گرفته و از عقب به هم متصلند. منقار پایین به استخوان دندانى پایین ( آرواره پایین ) و منقار بالا که انتهاى نوک آن مقدارى به طرف پایین خمیده است به استخوان فک بالا متصل مى باشد. سوراخ بینى در طیور در سطح پشتى منقار بالا قرار دارد.

بنابراین حفره دهانى در طیور از بالا به وسیله کام سخت و از طرفین به وسیله گونه ها و در جلو به وسیله منقارها محدود مى شود. کام سخت در سقف حفره دهان داراى سوراخى در وسط است که به حفره هاى بینى ارتباط دارد. همچنین در پرندگان هر دو فک بالا و پایین حرکت دارد اگر چه حرکت فک بالا بسیار کمتر است.

شکل نوک و بینی شترمرغ

شکل نوک و بینی شترمرغ

مرى

لوله اى است قابل انعطاف و عضلانى که از حلق تا پیش معده ادامه دارد. ( تصویر بالا و تصویر زیر )

دستگاه گوارش طیور

این لوله در اواسط مهره هاى گردن ( مجاور مهره پنجم گردن ) گشاده شده، کیسه اى به نام ( چینه دان ) را به وجود مى آورد. سپس لوله مرى به حالت اولیه خود برگشته تا پیش معده ادامه مى یابد.

دیواره مرى و چینه دان از سه لایه تشکیل شده است که به ترتیب از خارج به داخل عبارتند از:

لایه سروزى، لایه عضلانى ( طولى وحلقوى ) و لایه مخاطى.

سطح داخلى چینه دان از سلول هاى مخاطى پوشیده شده است. این سلول ها داراى ترشحات مخاطى مى باشند.

معده

معده در طیورشامل دو قسمت است:

  • پیش معده (معده غده اى)
  • معده ماهیچه اى یا سنگدان

الف: پیش معده (معده غده اى): عضوى دوکى شکل است که در قسمت چپ حفره بدن قرار دارد. کار اصلى معده حیوانات را در طیور، پیش معده انجام می دهد. محل اتصال پیش معده و معده ماهیچه اى را ایستموس گویند.

در سطح داخلى پیش معده طیور برجستگى هایى وجود دارند. این برجستگى ها حاوى غدد ترشحى هستند و ترشحات خود را به داخل پیش معده مى ریزند. این ترشحات شامل اسید معدى و آنزیم هاى هضم کننده پروتئین مى باشند. در حالى که سطح داخلى ایستموس هیچ گونه برجستگى و یا چین خورده گى ندارد.

ب: سنگدان ( معده ماهیچه اى ): دیواره معده ماهیچه اى بسیار سفت و ضخیم است ولى ضخامت آن در سطح پشتى بیشتر از سطح شکمى آن مى باشد. محل قرار گرفتن آن در حفره شکمى در زیر استخوان خارجى مى باشد. دیواره داخلى آن از لایه ضخیمی از بافت مخاطی تشکیل شده و محکم به لایه زیرین خود ( لایه عضلانی ) چسبیده است.

پیش معده و سنگدان مرغ

روده باریک

بعد از سنگدان قرار گرفته و مانند روده باریک حیوانات پستاندار از سه قسمت دئودنوم ( دوازدهه )، ژژنوم و ایلئوم تشکیل شده است. ولی مرز بین این قسمت دقیقا مشخص نیست و کل آن ها را روده باریک در نظر می گیرند.

دوازدهه ( دئودنوم )

ژژنوم

ایلئوم و روده های کور

روده بزرگ

روده بزرگ در طیور شامل یک جفت زایده به نام روده کور ( سکوم ) و یک بخش کوتاه و مستقیم به نام راست روده ( رکتوم ) است که به کلواک ختم می شود. (تصویر بالا و پایین)

دستگاه گوارش طیور

روده کور

به صورت دو زایده به طول ۱۴ تا ۲۳ سانتی متر در دو طرف راست روده قرار دارد. این دو زایده در محل اتصال روده باریک به روده فراخ به آن ها متصل می شوند.

ایلئوم و روده های کور

کلواک

آخرین قسمت دستگاه گوارش طیور می باشد. کلواک به عنوان حفره مشترک بین دستگاه تولید مثل، دفع ادرار و مدفوع مى باشد. کلواک شیپورى شکل و داراى دو ناحیه گوارشى و ادرارى – تناسلى است. ناحیه گوارشى آن به راست روده متصل بوده و محل تجمع مدفوع مى باشد. در انتهاى این ناحیه اسفنگترى وجود دارد که باعث نگهدارى و تجمع مدفوع شده و در موقع دفع باز مى شود.

کلوآک

دستگاه گوارش طیور

ناحیه ادرارى : تناسلى کلواک بعد از اسفنگتر ناحیه گوارشى قرار دارد. در طیور نر مجراى ادرارى و مجراى خروجى منى در این ناحیه باز مى شود. در انتهاى ناحیه ادرارى تناسلى جنس نر، اجسام فالیک وجود دارد که اندام جفت گیرى جنس نر مى باشد. در طیور ماده مجارى خروج منى و آلت جفت گیرى طیور نر به ناحیه ادرارى تناسلى ماده وارد مى شود.

در انتهاى کلواک اسفنگتر مقعد قرار دارد که در تمام حالات به جز در مواقع دفع مدفوع، جفت گیرى و تخم گذارى بسته است. (۲ تصویر بالا)

۲- فیزیولوژى دستگاه گوارش :

دستگاه گوارش در طیور عمل گرفتن غذا، عبور غذا از مجراى گوارش، هضم و جذب و بالاخره دفع مواد زاید را انجام مى دهد. طیور بوسیله منقار غذا را مى گیرند. منقار عضوى شاخى است و عمل لب را در دیگر جانوران انجام مى دهد و با مجارى بینى ارتباط دارد.

زبان و نقش آن در طیور

زبان در کف دهان بصورت یک جسم مثلثى شکل قرار دارد. اگر چه زبان در پرندگان کارآیى زبان پستانداران را ندارد ولى در انتهاى آن پرزهاى ردیفى شکلى وجود دارد که به بلع غذا کمک مى نماید. در داخل مرى غدد موکوسى وجود داشته که ترشح آن ها سبب سهولت حرکت ورانده شدن غذا به طرف معده می گردد.

زبان مرغ

چینه دان

وظیفه اصلى چینه دان ذخیره غذاست. هر چند ممکن است که عمل هضم روى غذا به مقدار جزیى در چینه دان انجام شود. به علت عدم جویدن و توقف غذا در دهان طیور، تأثیر بُزاق حیوان در هضم غذا در چینه دان صورت می گیرد. مرغابى فاقد چینه دان است، بنابراین لازم است که غذاى مرغابى به صورت خمیر آبکى و یا حداقل خیسانده به حیوان داده شود.

دستگاه گوارش طیور

موقعیت چینه دان و سایر اندام هاى بدن مرغ
موقعیت چینه دان و سایر اندام هاى بدن مرغ

پیش معده

در طى توقف غذا در این قسمت، غذا با ترشحات اسیدى معده و شیره آن آغشته شده و سپس به معده اصلى رانده مى شود.

سنگدان

عمل این عضو در گوارش پرندگان بسیار مهم است، زیرا همان طور که گفته شد طیور فاقد دندان یا عضو خرد کننده غذا مى باشند، بنابراین پس از آن که غذا داخل چینه دان نرم شد و در داخل پیش معده با شیره معده آغشته گردید، در داخل سنگدان به وسیله حرکت شدید و انقباضات عضلات خرد مى شود. معمولاً داخل سنگدان تعدادى سنگ ریزه وجود دارد که پرنده به طور طبیعى آن ها را همراه غذا یا به طور جداگانه قبل از غذا مى بلعد، از این رو این سنگریزه ها همراه با انقباضات شدید سنگدان باعث خرد شدن غذا شده و به گوارش غذاى پرنده کمک می کنند. هنگامى که غذا بخوبى در سنگدان خرد و به صورت یکنواخت و نیمه مایع درآمد به طرف دوازدهه وروده رانده مى شود.

روده کوچک

روده باریک طیور بر خلاف پستانداران داراى قسمت هاى مشخصى نمى باشد. قسمت اول روده باریک را دوازدهه مى نامند که ترشحات پانکراس و کبد در این قسمت به داخل روده مى ریزد. جذب غذا به طور عمده در روده کوچک انجام مى گیرد. غذا در روده به شکل محلول آبکى و قابل جذب در مى آید. در داخل روده کوچک پرزهاى زیادى وجود دارد که باعث گسترش سطح جذب در روده کوچک مى شود.

کبد

در پرندگان بسیار بزرگ و داراى دو قطعه مى باشد که قطعه راست بزر گتر و کیسه صفرا به آن متصل است. کبد ترشحات خود را در انتهاى دوازدهه به روده و کیسه ى صفرا مى ریزد (شکل بالا). پانکراس نیز در تا خوردگى دوازدهه قرار دارد و رنگ آن قهوه اى مى باشد.

دوازدهه ( دئودنوم )

کیسه صفرا

ترشحات خود را به روده کوچک می ریزد. ترشحات صفرا و کبد موجب هضم چربى ها، پروتئین ها و کربوهیدرات ها در روده مى شود. رنگ سبز صفرا به دلیل رنگ دانه هاى آن است.

روده کور

روده کور داراى میکروب هاى زیادى مى باشد. به طورى که این میکروب ها سلولز موجود در مواد غذایى را در این قسمت هضم مى کنند که نتیجه آن تولید گلوکز و همچنین ویتامین هاى گروه B و ویتامین K می باشد. مواد حاصل از تخمیر وسیله میکرو ارگانیسم ها، به ندرت مورد استفاده بدن طیور قرار می گیرند.

زیرا از محل اصلى جذب ( روده باریک ) دور مانده اند. اندازه و فعالیت روده هاى کور در پرندگانى که علف خوار هستند بیشتر از پرندگان دانه خوار و یا حشره خوار مى باشند.

روده بزرگ یا راست روده

این قسمت در حقیقت محل ریختن بقایاى هضم نشده غذا است. غذاى هضم نشده بوسیله حرکات روده بزرگ به طرف کلواک رانده مى شود.

کلواک

محلى است که از یک طرف بقایاى هضم نشده غذا ( مدفوع ) و از طرف دیگر ادرار و از طرفى نیز محل اتصال مجراى تناسلى و محل ریخته شدن اسپرم در آن مى باشد. مواد دفعى پس از این که وارد کلواک شد به طرف مخرج رانده شده و از آنجا دفع مى شود.

نکته مهمى که باید مورد توجه قرار گیرد این است که چون طول دستگاه گوارش پرندگان کم مى باشد لذا زودتر گرسنه می شوند و نیاز به غذا خوردن در آن ها داراى دوره کوتاه ترى است. یکى از علت هایى هم که پرندگان صبح زود بیدار مى شوند این است که چون در طول شب غذایى دریافت نمى کنند در نتیجه صبح زودتر از دیگر حیوانات گرسنه شده و بیدار مى شوند.

منبع: سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی